19 vieraśnia 1991 hoda ŭ historyi našaj krainy, i čamu Minsk tak i nie staŭ Mienskam
Piša Alakandr Kurjanovič.
17 vieraśnia 1991 h. pačała svaju pracu niečarhovaja šostaja siesija Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR XII sklikańnia. Siarod šmatlikich važnych pytańniaŭ, jakija treba było ŭklučyć ŭ paradak dnia, byli i tyja, jakija litaralna niekalki miesiacaŭ tamu zdavalisia niemahčymymi: ab naźvie Biełaruskaj SSR, a taksama ab Dziaržaŭnym ściahu i Dziaržaŭnym hierbie respubliki. Dakładčyk pa paviestcy dnia, namieśnik Staršyni Viarchoŭnaha Savieta Vasil Šaładonaŭ zaklikaŭ kaleh, narešcie, vyznačycca, «pod kakoj simvolikoj budiet žiť naša riespublika».
Šerah deputataŭ, u tym liku i apazicyja BNF prapanavali ŭklučyć u paviestku dnia siesii pytańnie ab viartańni stalicy respubliki nazvy «Miensk». Jak viadoma, takaja nazva była zaćvierdžana ŭ Kanstytucyi BSSR 1937 h. Ale 29 lipienia 1939 h. siesija Viarchoŭnaha Savieta pieršaha sklikańnia źmianiła nazvu staličnaha horada respubliki: «Miensk» aficyjna staŭ «Minskam».
5 vieraśnia 1991 h. było pryniata rašeńnie Minskaha haradskoha Savieta narodnych deputataŭ № 167, pavodle jakoha Viarchoŭnamu Savietu BSSR prapanoŭvałasia razhledzieć pytańnie ab viartańni Minsku histaryčnaj nazvy.
Za ŭklučeńnie pytańniaŭ ab naźvie krainy, jaje hierbie i ściahu ŭ paradak dnia siesii addali svaje hałasy 180 deputataŭ pry kvorumie 174 čałavieki. «Suprać» vykazalisia 20 parłamientaryjaŭ, u tym liku i budučy biełaruski kiraŭnik Alaksandr Łukašenka.
Karykatura z prakamunistyčnaj haziety «Politika, pozicija, prohnoz» u adkaz na prapanovu viarnuć Minsku nazvu «Miensk».
Nakont nazvy stalicy mieli miesca vostryja dyskusii. Voś što kazaŭ Zianon Paźniak: «Šanoŭnyja deputaty, ja prašu supakoicca i prašu ŭvahi. My niezaležnaja dziaržava, my pavinny ŭstanavić svoj honar i svoj prestyž. U 1939 hodzie rašeńnie Prezidyuma było pastaŭlena na siesiju Viarchoŭnaha Savieta bieź nijakaj arhumientacyi. Było skazana: «Prapanoŭvajecca pierajmienavać horad Miensk u horad Minsk. Chto «za»? U poŭnym maŭčańni ŭsie padniali ruki i pierajmienavali horad. Na toj ža siesii byŭ zaćvierdžany Canava [narodny kamisar unutranych spraŭ BSSR z 1938 h., u nastupnyja hady — ministr dziaržaŭnaj biaśpieki Biełaruskaj SSR. Spryčyniŭsia da zabojstva ŭ Minsku viadomaha teatralnaha i hramadskaha dziejača Sałamona Michoełsa, da pieraśledu ministra aśviety BSSR Płatona Sajeviča, jaki admoviŭsia redahavać knihu ministra ab partyzanskim ruchu na Biełarusi. Byŭ aryštavany ŭ 1953 h., pamior u turmie – Aŭt.]. Zaraz my nie možam być niezaležnaj dziaržavaj i nie adnavić svoj honar nacyjanalny, jaki kinuli pad nohi i rastaptali tady, kali rasstrelvali. Vy viedajecie, chto i čamu heta rabiŭ. I apošniaje. Pierad hetym pajaviłasia ŭ bulvarnym druku šmat mierkavańniaŭ, što heta budzie kaštavać miljony. Šanoŭnyja deputaty! Heta ničoha nie budzie kaštavać, jak nie kaštavała tady, u tryccać dziaviatym hodzie, jak nie kaštavała, kali pierajmianoŭvali harady ŭ Brežnieŭ [Nabiarežnyja Čałny – Aŭt.], Andropaŭ [Rybinsk – Aŭt.] i hetak dalej. Nie abaviazkova adrazu pierajmianoŭvać, pierarablać piačatki, šyldy. i hetak dalej. 3 ciaham amartyzacyi mianiajucca šyldy i pastupova mianiajecca nazva, heta ŭ časie raściahnuta, tak zaŭsiody robicca. U nas byli pierajmienavany dziasiatki, navat sotni haradoŭ, i što — my miljony tracili na heta? Heta ž absurd, heta ž prapahanda tych ludziej, jakija vinavaty ŭ tym, što heta rabili. I heta elemientarna, kali my stanovimsia na nohi i kali havorym, što naš Miensk 900 hadoŭ nazad pačaŭ voś tut, kala Śvisłačy va ŭpadzieńni rečki Niamiha, svajo žyćcio. I zaraz, kali my znajem historyju — jak z nami pastupali tady, kali nas nichto nie pytaŭ ni ab čym — i kali my zaraz adradžajemsia voś z hetaha popiełu, my pra niešta havorym. Jaki moža być refierendum, pra što? Niaŭžo my budziem na refierendumie havaryć, što sonca ŭzychodzić z uschodu na zachad? Heta ž vidavočnyja rečy».
Pałymianaja pramova lidara BNF nie dapamahła. Za ŭniasieńnie ŭ paradak dnia pytańnia ab novaj naźvie stalicy (admieny pastanovy siesii ad 29 lipienia 1939 h.) nie chapiła kvorumu, chacia kolkaść deputataŭ — 129 — jakija padtrymali takuju inicyjatyvu, była davoli vialikaja.
Pa pytańni ab novaj — Respublika Biełaruś — naźvie krainy ciažkaściaŭ nie ŭźnikła. Hetuju nazvu padtrymali 233 parłamientaryi z tych 244, što hałasavali. Ni adzin parłamientaryj nie prahałasavaŭ «suprać». Deputat Alaksandr Łukašenka ŭstrymaŭsia.
Treba było vyrašyć pytańnie ź simvolikaj. Hałoŭnymi łabistami novaj simvoliki vystupili parłamienckaja apazicyja BNF, a taksama pastajannaja kamisija pa adukacyi, kultury i zachavańni histaryčnaj spadčyny na čale z paetam Niłam Hilevičam. Prychilnikam novaj simvoliki ŭdałosia zaručycca padtrymkaj byłoha Staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR XI sklikańnia, narodnaha deputata SSSR Hieorhija Tarazieviča, jaki ŭ svajoj pramovie vykazaŭsia za novuju simvoliku.
Ab biezumoŭnym aŭtarytecie Tarazieviča ŭ Viarchoŭnym Saviecie XII sklikańnia śviedčyć toje, što 18 vieraśnia 1991 h. 228 parłamientaryjaŭ padtrymali jahonuju kandydaturu ŭ Saviet Respublik Viarchoŭnaha Savieta SSSR.
Šancy na zaćviardžeńnie novaj simvoliki jašče bolš ŭzraśli, kali 18 vieraśnia 1991 h. Staršynioj Viarchoŭnaha Savieta byŭ abrany Stanisłaŭ Šuškievič. Novy kiraŭnik parłamienta jašče raniej adkryta zajaŭlaŭ, što na «90%» pryniaŭ prahramu BNF.
Prychilniki novaj simvoliki prykłali biesprecedentnyja namahańni dziela jaje zaćviardžeńnia parłamientam. U faje była arhanizavana śpiecyjalnaja vystava, pryśviečanaja «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełamu ściahu. Praktyčna kožny deputat atrymaŭ rastyražavanyja kopii artykułaŭ Vincuka Viačorki («…Pakryj saboj narodny ruch!». Da historyi biełaruskaha nacyjanalnaha ściaha // Źviazda. — 1991. — 11 vieraśnia) i Uładzimira Košaleva (Jaki znak tvoj? / V. Košaleŭ // Narodnaja hazieta. – 1991. – 18 vieraśnia) ŭ padtrymku novaj simvoliki.
Karykatura z prasavieckaj haziety «My i vriemia» ŭ adnosinach da novaj simvoliki.
Vialikuju rolu adyhrała Adździaleńnie hramadskich navuk i Instytut historyi Akademii Navuk BSSR. Tak, biuro Adździaleńnia zaćvierdziła vyniki pasiadžeńnia Navukovaj rady Instytuta historyi ad 12 vieraśnia 1991 h., na jakim bolšaść jaho členaŭ skazała «tak» novaj simvolicy.
Šmat što zaležała ad taho, jak vystupiać pierad deputatami prychilniki «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha. A jany padrychtavali svaje vystupy davoli hruntoŭna.
Vielmi ŭražvała pramova Niła Hileviča. Paet adznačyŭ, što da histaryčnych simvałaŭ za hady savieckaj ułady zaŭsiody mieŭ miesca «vulharny padychod». Simvolika BSSR, śćviardžaŭ Nił Hilevič, nie adpaviadaje nacyjanalnym asablivaściam respubliki, jana zroblena pa adnym standarcie, jak simvolika inšych sajuznych respublik.
Nił Hilevič zaklikaŭ nie pužacca vyjavy mieča na hierbie: bo na hierbie mnohich dziaržaŭ namalavana zbroja, dzikija źviary i ptuški (leŭ, aroł), a nie abaviazkova «aviečka i hołub».
Paryravaŭ Nił Hilevič arhumienty praciŭnikaŭ ab vialikich vydatkach ŭ vypadku zaćviardžeńnia novaj simvoliki. Dakładčyk spraviadliva zajaviŭ ab tym, što praktyčna nikoha nie chvalujuć fakty biezhaspadarčaści, biazdumnaj traty hrašovych i materyjalnych srodkaŭ.
Prychilniki novaj simvoliki imknulisia syhrać na čałaviečych pačućciach deputataŭ, abudzić u ich honar, patryjatyzmu, vykarystoŭvajučy mižnarodny aśpiekt.
Tak, deputat ad apazicyi Vital Małaška kazaŭ pra toje, što ŭ zamiežnaj presie Biełaruś charaktaryzujecca jak vyklučna štučnaja balšavickaja źjava, «tvareńnie Lenina». I kali, ličyŭ Vital Małaška, pakinuć staruju simvoliku, značyć, paćvierdzić štučny charaktar nacyjanalna-dziaržaŭnaha farmavańnia Biełarusi.
Deputat Anatol Labiedźka pryznaŭsia, što nie asudzić tych vieteranaŭ, jakija prahałasujuć suprać novaj simvoliki, bo «ŭsio žyćcio ich prajšła pad hetymi znakami». Adnak, dakazvaŭ Anatol Labiedźka, našmat važniej mižnarodnyja intaresy respubliki, jakaja «nie pavinna zastavacca zapaviednikam».
Deputat, lotčyk-kasmanaŭt SSSR Uładzimir Kavalonak začytaŭ parłamientaryjam telehramu ad siamji Jakuba Kołasa. Svajaki narodnaha paeta adnaznačna vykazalisia za zaćviardžeńnie «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha.
Praciŭnikaŭ novaj simvoliki ŭmoŭna možna padzialić na try hrupoŭki. Pieršaja, «radykalnaja» hrupoŭka nastojvała na kateharyčnaj admovie ad «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha. «Hienieralnuju liniju» abviaściŭ deputat-vieteran Valancin Sarokin, jaki dakazvaŭ, što na hetych simvałach, jakija vykarystoŭvali niamiecka-fašysckija zachopniki, «krov sotien tysiač ludiej», tamu ich pryniaćcie budzie «podłosťju i mierzosťju».
Valancin Sarokin vystupaŭ za źmienieny hierb BSSR z vyjavaj zubra albo busła.
Druhaja hrupoŭka ličyła, što pytańnie ab zamienie simvoliki treba vyrašać tolki z dapamohaj refierendumu. Deputat Piatro Prakapovič prapanoŭvaŭ vynieści simvoliku na ŭsienarodnaje hałasavańnie, papiarednie daručyŭšy vyvučyć hetuju prablemu navukoŭcam. Prychilniki takoho padychodu raźličvali na toje, što na refierendumie narod skaža rašučaje «nie» «buržuaznaj» simvolicy.
Narešcie, pradstaŭniki treciaj hrupoŭki ličyli, što nie treba nijakich refierendumaŭ, a kančatkovuju kropku ŭ sprečcy ab simvolicy pavinna pastavić novaja Kanstytucyja, h.zn. pytańnie ab «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełym ściaham adsoŭvałasia na hod-dva. Ahulnaje kreda prychilnikaŭ takoha padychodu vykazaŭ Alaksandr Łukašenka. Deputat zaklikaŭ nie vyrašać hetaje pytańnie «naskokom», bo «jeŝie jesť vriemia».
Uzory simvałaŭ, prapanavanych hramadzianami i dasłanych u Viarchoŭny Saviet.
Pry najaŭnaści takoj kolkaści mierkavańniaŭ uźnikli prablemy pry hałasavańni. Tak, zakonaprajekt ab Dziaržaŭnym ściahu i ŭniasieńni adpaviednych źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ u Dekłaracyju i Kanstytucyju padtrymaŭ 201 parłamientaryj pry nieabchodnym kvorumie ŭ 231 čałaviek. Akramia taho, z 231 deputata 28 ustrymalisia (u tym liku i Alaksandr Łukašenka), a dvoje — Mikałaj Sasnoŭski i Valancin Sarokin — prahałasavali «suprać».
Trochi lepšaj akazałasia situacyja pa hierbie. Z 229 hałasavaŭšych deputataŭ za «Pahoniu» vykazalisia 204 narodnyja vybrańniki. Suprać nie było nikoha, ustrymalisia 25 čałaviek.
U paplečnikaŭ «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha byŭ adzin biassprečny kozyr. Sprava ŭ tym, što napiaredadni hałasavańnia pa simvolicy deputaty praktyčna adnahałosna prahałasavali za pierajmienavańnie BSSR u Respubliku Biełaruś. Uźnik jurydyčny kazus, jaki ŭ aleharyčnaj formie vykazaŭ staršynia pastajannaj kamisii pa zakanadaŭstvie Dźmitryj Bułachaŭ: «My rodili riebienka i nazvali jeho Riespublika Biełaruś. My skazali «a» i nie možiem nie skazať «b». Hierb v dannoj situacii protivoriečit tomu, čto my priniali».
Bułachaŭ ščyra pryznaŭsia, čto jamu «stydno za svoje znanije istorii». Jon pryznaŭ, što ŭ apošnija paŭhoda zrazumieŭ: «Biełoruśsija načinałaś nie s 17-ho hoda», «a značitielno rańšie, i načinałaś imienno s etich simvołov».
Tak što ŭ abaroncaŭ «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha byli jašče šancy pierałamać situacyju.
Praŭda, zaćviardžeńnie novaj simvoliki šło ŭžo inšym sposabam, jaki prapanavała namieśnik ministra justycyi Valancina Padhruša. Jana, darečy, atrymała za heta padziaku ad Stanisłava Šuškieviča. Sens hetaj kambinacyi składaŭsia ŭ tym, kab prymać «Pahoniu» i bieł-čyrvona-bieły ściah nie ŭ formie asobnych zakonaŭ z apisańniami, a ŭ vyhladzie ŭniasieńnia źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ u adpaviednyja artykuły Kanstytucyi BSSR 1978 h. biez apisańniaŭ novych hierba i ściaha. A ŭžo paśla zaćviardžeńnia takich źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ prymać adpaviednyja asobnyja zakony i pa hierbie, i pa ściahu.
Mierkavałasia, u pryvatnaści, što artykuł 167, u jakim išło apisańnie biełaruskaha savieckaha hierba, budzie hučać takim čynam: «Simvałami Respubliki Biełaruś jak suvierennaj dziaržavy źjaŭlajecca jaje Dziaržaŭny ściah, Dziaržaŭny hierb i Dziaržaŭny himn, jakija ŭstanaŭlivajucca zakonam». U takim vypadku artykuł 168 (ściah) i artykuł 169 (himn) vyklučalisia.
Stanisłaŭ Šuškievič pastaviŭ na hałasavańnie novy zakonaprajekt: unieści źmieny ŭ artykuł 167 Kanstytucyi BSSR 1978 h., vyklučyć artykuły 168 i 169. Dla nieabchodnaha kvorumu nie chapiła tolki dziesiaci hałasoŭ: za hety zakonaprajekt prahałasavaŭ 221 deputat.
Paśla vynikaŭ hetaha hałasavańnia situacyja ŭ Avalnaj zale stała jašče bolš napružanaj. Adny deputaty prapanoŭvali adkłaści hałasavańnie, pieranieści jaho na bolš poźni termin, inšyja nastojvali na pajmiennym hałasavańni. Aktyŭny dziejač parłamienckaj apazicyi BNF, faktyčna pravaja ruka Zianona Paźniaka Siarhiej Navumčyk uspaminaje dramatyzm situacyi, kali členy apazicyi BNF litaralna prasili deputataŭ padtrymać novuju simvoliku.
U situacyi błytaniny i chaosu Stanisłavu Šuškieviču ŭdałosia, zdavałasia, niemahčymaje: damahčysia ŭ parłamientaryjaŭ dazvołu paŭtorna vynieści zakonaprajekt na hałasavańnie. Kiraŭnik parłamienta matyvavaŭ heta nastupnym čynam: «Ja prašu prabačeńnia, ja pa adukacyi fizik, treba niekalki iteracyj, niekalki zbližeńniaŭ, kab znajści zhodu». Vyniki hałasavańnia byli takija: z 263 zarehistravanych deputataŭ 231 deputat vykazaŭsia «za», 1 – «suprać», ustrymalisia 4 parłamientaryi, 27 čałaviek nie hałasavali naohuł.
U toj ža dzień — 19 vieraśnia 1991 h. — parłamient zaćvierdziŭ zakony ab uniasieńni źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ u Kanstytucyju, ab hierbie «Pahonia» i ab bieł-čyrvona-biełym ściahu.
Prychilniki «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha nie chavali svajho zadavalnieńnia vynikami hałasavańnia. Dźmitryj Bułachaŭ z pafasam zajaviŭ, što łozunh «Žyvie Biełaruś!» pavinien abjadnać usich: i prychilnikaŭ BNF, i jaho praciŭnikaŭ.
Deputat Alaksandr Karaŭka prapanavaŭ ustanavić 19 vieraśnia ŭ jakaści nacyjanalnaha śviata. Adnak Stanisłaŭ Šuškievič nie staŭ stavić hetaje pytańnie na hałasavańnie.
Praciŭniki novaj simvoliki pastaralisia sapsavać tryumf pieramožcaŭ. Bieł-čyrvona-bieły ściah nad Domam Urada byŭ vyviešany tajemna nočču.
Što da novaha hierba, to jaho ŭźniali na Domie Urada tolki napiaredadni Dnia Niezaležnaści 27 lipienia 1994 Da hetaha vialisia vostryja dyskusii, što rabić sa starym hierbam. Vykazvalisia dumki ab tym, kab jaho demantavać, ale heta možna było zrabić, kali raśsiekčy hierb BSSR pa kavałkach. Było vyrašana nakryć stary hierb novym, bolš vialikim pa pamierach.
Zaćviardžeńnie hierba «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha sustreła nieadnaznačnuju reakcyju hramadskaści. Praciŭniki novaj simvoliki litaralna zavalili Viarchoŭny Saviet aburanymi listami, skarhami i pahrozami.
Naprykład, list staličnych žycharoŭ doma № 35 pa vuł. Vałhahradskaj pačynaŭsia sa słoŭ «Styd i pozor!» Zatym sypalisia abvinavačvańni na adras śpikiera parłamienta: «Čto vy siebie pozvolajetie, hospodin Šuškievič? Stydno było nabludať za orhanizovannym vami śpiektaklem 19 sientiabria etoho hoda: vykručivanije ruk, podtasovki, šantaž, priamoj obman dieputatov, — vsie eto było včiera na siesii Vierchovnoho Sovieta! A Hilevič chočiet uvieličiť tiraži svoich biessmyślennych proiźviedienij».
Adkazvajučy na ŭłasnaje pastaŭlenaje pytańnie — «čto diełať prostym śmiertnym?» — žychary abviaścili svoj dom «suvieriennoj i niezavisimoj tierritorijej s sochranienijem simvoliki BSSR». Žychary taksama pryhrazili kampanijaj hramadzianskaha niepadparadkavańnia, kali kiraŭnictva Viarchoŭnaha Savieta budzie praciahvać palityku «šizofrienika Poźniaka», jakoha «nužno obśledovať u psichiatra».
Padobnyja abraźlivyja listy ŭ dačynieńni da novaj simvoliki i jaje paplečnikaŭ išli na adras Viarchoŭnaha Savieta až da zamieny «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha. Jany śviedčyli ab nizkaj palityčnaj kultury hramadzian, źniavažlivaści da Viarchoŭnaha Savieta, jaki ŭsio ž taki źjaŭlaŭsia vyšejšym orhanam dziaržaŭnaj ułady.
Takim čynam, zaćviardžeńnie hierba «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha ŭ jakaści dziaržaŭnych simvałaŭ 19 vieraśnia 1991 h. stała znamianalnaj padziejaj u palityčnaj historyi sučasnaj Biełarusi. Jano śviedčyła ab tym, što praces nacyjanalnaha adradžeńnia choć i pavolna, ale idzie ŭ biełaruskim socyumie.
Adnak zaćvierdžanyja simvały mieli mały «zapas tryvałaści». Jany byli pryniatyja ź vialikimi namahańniami, u abstanoŭcy supraćstajańnia. Zachady sa źmienami i dapaŭnieńniami ŭ Kanstytucyju paźniej dali padstavu praciŭnikam novaj simvoliki abvinavacić Viarchoŭny Saviet ledź nie ŭ machlarstvie.
Akramia taho, u hramadskaj śviadomaści novaja simvolika asacyjavałasia z BNF, krytyčny patencyjał da jakoha siarod vybarščykaŭ byŭ vysoki. Hetaha było dastatkova, kab u vypadku źmieny ŭładnaj kanjunktury «Pahonia» i bieł-čyrvona-bieły ściah stali raźmiennaj manietaj u palityčnaj baraćbie.
