Biełaruskamu lehalnamu školnictvu — sto hadoŭ
13 listapada 1915 była ŭtvorana pieršaja stałaja biełaruskaja škoła ŭ Vilni. Raskazvaje historyk Uładzimir Lachoŭski.
«Naša Niva»: Ci možna 1915 hod ličyć pačatkam biełaruskamoŭnaha školnictva?
Uładzimir Lachoŭski: Sproby stvaryć asiarodki pačatkovaj biełaruskaj adukacyi byli i raniej. Uzhadajem Jakuba Kołasa, jaki, dziakujučy padtrymcy abšarnika K. Hardziałkoŭskaha, utvaryŭ u 1908 tajemnuju biełaruskuju škołu ŭ Sienickim paviecie Mahiloŭskaj hubierni. A taksama Ciotku (Ałaizu Paškievič), jakaja ŭ 1911 arhanizoŭvała ŭ letni čas takija «latučyja» škołki na Lidčynie i kala Navavilni. Ale ŭsie jany dziejničali karotki čas i nie mieli ŭ hramadstvie rezanansu.
A jakraz 13 listapada 1915, dziakujučy namahańniam Balasłava Pačopki i Ciotki, była ŭtvorana pieršaja stałaja biełaruskaja škoła ŭ Vilni (na Jurjeŭskaj vulicy), jakaja dała pačatak masavamu biełaruskamu školnictvu.
Hetaja data jak u mižvajennaj Zachodniaj Biełarusi, tak i ŭ BSSR u 1920-ja śviatkavałasia jak Dzień biełaruskaha školnictva.
Nastaŭniki i navučency Minskaj biełaruskaj škoły №20 razam z udzielnikami Biełaruskaha choru Uładzimira Teraŭskaha (staić u centry). Maj 1918 h. Fota z ułasnaha archiva Uładzimira Lachoŭskaha.
«NN»: Niemcy na toj čas užo byli ŭ Vilni. Značyć, škoła ŭźnikła z dazvołu niamieckaj administracyi?
UŁ: Nie zusim tak. Tolki ŭ śniežni 1915 vyjšaŭ zvod školnych zakonaŭ i zahad fieldmaršała Hindenburha ab raźvićci školnictva na terytoryi akupavanaj zony Obier Ost, dzie dazvalałasia vykładać pa-polsku, pa-biełarusku, pa-litoŭsku i na idyš. Ale biełarusy, nie majučy jašče takoha dazvołu, utvaryli svaju pieršuju škołu. Darečy, u budynku škoły Tavarystva pa pašyreńni aśviety siarod jaŭrejaŭ, evakujavanaj uhłyb Rasii. Ad jaje zastavaŭsia niejki invientar. I biełarusy hetym skarystalisia. Jaŭrejskija arhanizacyi Vilni vykazali pretenzii. Kanflikt byŭ ułahodžany tym, što Ivan Łuckievič addaŭ niešta ź jaŭrejskaj staraśvietčyny sa svaich kalekcyjnych zboraŭ pradstaŭnikam jaŭrejskaj hramady.
U pieršy hod škoła była biełaruska-polskaja. Bo ŭ joj było šmat katalikoŭ. I Ciotka z Pačopkam pastupova pašyrali ŭ joj biełaruskuju movu. Pa-biełarusku vykładalisia mova i litaratura, historyja Biełarusi, a niešta bolš praktyčnaje, pačatki ručnoj pracy, skažam, — pa-polsku. U nastupnyja hady ŭsio było pa-biełarusku.
«NN»: Čamu niemcy pajšli na adkryćcio biełaruskich škoł?
UŁ: Jany kiravalisia ŭłasnymi intaresami. Realizoŭvałasia hieapalityčnaja kancepcyja Hindenburha-Ludendorfa što da akupavanych biełaruskich, litoŭskich i polskich terytoryj. Jany prapanoŭvali stvaryć časovuju vajennuju kvazidziaržavu Obier Ost, dzie byli b svaje pašparty, svaja mytnia. A zadača była prostaja: abmiežavać upłyŭ Rasii — u škołach u toj čas było zabaroniena vykładańnie na rasijskaj movie. Adnačasova rabilisia sproby minimizavać upłyŭ Polščy. Hiermanskija ŭłady aścierahalisia adnaŭleńnia Rečy Paspalitaj jak užo čysta polskaha prajekta, kudy palaki imknulisia ŭklučyć i biełaruskija ziemli.
Zadača biełarusizavać nasielnictva nie była źviazana z tym, što niemcy simpatyzavali biełaruskamu ruchu. Ale intaresy nievialikaj biełaruskaj elity supali z pamknieńniami niamieckich uładaŭ.
Takich prykładaŭ u historyi šmat, kali słabiejšaja nacyjanalnaja supolnaść časova rabiła staŭku na niejkuju treciuju hieapalityčnuju siłu, kab paźbiehnuć denacyjanalizacyi z boku bolš mocnaha susieda. Možna pryvieści prykład Finlandyi: taja finskaja elita, jakaja imknułasia pazbavicca šviedskaha ŭpłyvu, u kancy XIX st. zrabiła staŭku na rasijski dziaržaŭny aparat. Ad Rasii jany damahlisia šyrokaj aŭtanomii (usieahulnaha vybarčaha prava, svajho ciejma, nacyjanalnaj sistemy adukacyi). Padobnaj taktyki trymalisia i «mładałatyšy», kab pazbycca niamieckaha ekanamičnaha i kulturnaha zasilla ŭ Łatvii.
U našaj histaryjahrafii z savieckaha času sfarmavałasia kancepcyja, što biełarusizacyja pačałasia ŭ 1924 hodzie z łaski balšavikoŭ. Nasamreč jaje adlik treba pačynać z 1915, i na heta pieršy źviarnuŭ uvahu Vacłaŭ Łastoŭski. Kali paŭstała biełaruskaja škoła, značna pašyryŭsia biełaruski druk, nacyjanalny teatr i mastactva. Zrazumieła, hetyja pracesy nie achoplivali ŭsie baki žyćcia hramadstva, tym nie mienš pośpiechi pa biełarusizacyi aśviety i inšych śfier kulturnaha žyćcia byli ŭžo istotnymi i ich nielha było zamoŭčvać.
Vykładčyki i słuchačy 1-ch Biełaruskich nastaŭnickich kursaŭ u Vilni. U centry siadziać: Ivan Łuckievič, Balasłaŭ Pačopka, Anton Łuckievič. Vilnia, maj 1916 h. Fota z ułasnaha archiva Uładzimira Lachoŭskaha.
«NN»: Ci byli ŭ 1915 padrychtavanyja nastaŭniki?
UŁ: Kali ŭtvaryłasia pieršaja škoła, ź dziasiatak nastaŭnikaŭ było. Heta byłyja himnazisty, vieterany biełaruskaha ruchu: Ciotka, braty Łuckievičy, Pačopka, Łastoŭski. U śniežni 1915 u Vilni ŭtvarylisia nastaŭnickija kursy. I 20 novych «vučycialoŭ» było vypuščana ŭžo viasnoj 1916. Ź siaredziny 1916 u Śvisłačy pačała dziejničać biełaruskaja nastaŭnickaja sieminaryja — na miescy byłoj rasijskaj. Da 1918 jana zrabiła niekalki vypuskaŭ, i bolš za 100 nastaŭnikaŭ pačało pracavać u biełaruskich škołach. Jany niabłaha viedali niamieckuju movu i byli zdolnyja pracavać na ŭzroŭni pačatkovaj adukacyi.
«NN»: Tady była stvoranaja tolki pačatkovaja škoła?
UŁ: Tak. Chacia ŭ 1917—1918 išła havorka ab stvareńni biełaruskich himnazij. I pieršaja biełaruskaja himnazija ŭ Vilni była ŭtvorana 1 studzienia 1919 hoda, kali niemcaŭ užo nie było. Jana paŭstała ŭ pieršuju čarhu dziakujučy Ivanu Łuckieviču. Himnazija była kłasičnaj, sfarmavanaj z vaśmi kłasaŭ, bolšaść navučencaŭ składali jaŭrei, z vykładańniem bolšaści dyscyplin pa-rasijsku (akramia dyscyplin biełarusaznaŭstva). Byli zakładzienyja tolki dva dadatkovyja pačatkovyja kłasy, dzie vykładańnie całkam viałosia pa-biełarusku. Z kožnym hodam kolkaść biełaruskamoŭnych kłasaŭ pavialičvałasia. I z 1926 hoda himnazija ctała całkam biełaruskamoŭnaj. Heta karysny dośvied biełarusizacyi, jaki možna vykarystać i siońnia.
«NN»: Biełaruskamoŭnaja škoła była viadučaj u akupavanaj niemcami Biełarusi?
UŁ: Nie. Najbolšaja kolkaść biełaruskich škoł (zvyš 120) dziejničała ŭ Hrodzienskim, Biełastockim, Bielskim, Sakolskim i Vaŭkavyskim pavietach. Čamu? «Architektar Obier Ost» Erych Ludendorf imknuŭsia praź biełaruskaje školnictva stvaryć na polska-biełaruskim etnahrafičnym pamiežžy biełaruskamoŭny kardon, kab tym samym minimizavać upłyŭ Polščy na zachodnija biełaruskija terytoryi. I tam biełaruskamoŭnych škoł było 21—25% ad ahulnaj kolkaści. Pieravažali ŭsio ž polskija, šmat było jaŭrejskich, na paŭnočnym zachadzie Haradzienščyny byli i litoŭskija.
Niemcy bajalisia addać adukacyju ŭ ruki hramadskaści. Nastaŭnikaŭ rychtavała Śvisłackaja sieminaryja, ale vajennaja administracyja całkam adsunuła biełaruskich nacyjanalnych dziejačaŭ ad kiravańnia joj. Heta była biełaruskamoŭnaja adukacyja, ale biez patryjatyčnaha napaŭnieńnia, budziem tak kazać. I kali paśla listapadaŭskaj revalucyi 1918 u Niamieččynie adbyvałasia pastupovaja evakuacyja vojskaŭ z našych terytoryj, hetyja škoły zastalisia bieź finansavańnia. A palaki, jakija siudy pryjšli, albo začynili ich, albo zrabili polskimi. Na siaredzinu 1919 sa 153 biełaruskich škoł na Hrodzienščynie zastavałasia kala 15. Jak paźniej pisaŭ Anton Łuckievič, rabić biełaruskuju spravu na štykach čužyncaŭ niemahčyma — kali-niebudź jana razvalicca.
«NN»: Dzie brali padručniki?
UŁ: Niešta było vydadziena jašče da vajny (uzhadajem čytanki Jakuba Kołasa i Ciotki). Padčas niamieckaj akupacyi vialikaja rola ŭ školnym knihavydańni naležała Biełaruskamu navukovamu tavarystvu ŭ Vilni, u składzie jakoha śpiecyjalnaja siekcyja zajmałasia pierakładam rasijskich padručnikaŭ i stvareńniem aryhinalnych biełaruskich.
Vacłaŭ Łastoŭski ŭziaŭ u svaje ruki Biełaruskaje vydavieckaje tavarystva i taksama šmat zrabiŭ na hetaj nivie: niamiecka-biełaruski słoŭnik, siamimoŭny pierakładny słoŭnik, padručniki pa litaratury i historyi. Prafiesar Bresłaŭskaha ŭniviersiteta Rudolf Abicht, jaki spryjaŭ biełarusam, razam z Jankam Stankievičam vydaŭ nievialički lemantar dla pačatkovych škoł. U biełaruskim adździele biblijateki Akademii navuk Litvy možna ŭbačyć rukapisny biełaruskamoŭny padručnik pa suśvietnaj historyi, jaki stvaryła Rozenbierh (Rotenbierh), tutejšaja niemka, pra jakuju my dahetul ničoha nie viedajem. Padručnik, praŭda, tak i nie byŭ vydadzieny.
Samaje cikavaje, što jašče da Pieršaj suśvietnaj vajny ŭ studenckich i vučnioŭskich hurtkach raźvivali biełaruskuju navukovuju terminałohiju, rabili navukovyja dakłady, daśledavańni. Naprykład, Kłaŭdyuš Duž-Dušeŭski jašče ŭ Pieciarburhu dałučyŭsia da hetaj spravy i kolki terminałahičnych słoŭnikaŭ razam z Łastoŭskim vydaŭ užo ŭ kovienskaj Litvie ŭ mižvajenny čas. Vacłaŭ Ivanoŭski zrabiŭ šmat dla raźvićcia biełaruskaj terminałohii pa chimii. Kanstancin Hadycki-Ćvirka i Lavonci Bildziukievič stajali la vytokaŭ biełaruskaj terminałohii pa matematycy.
«NN»: Knihi byli na kirylicy ci łacincy?
UŁ: Rasijcy pry adstupleńni ź Vilni źvieźli ŭsio drukarskaje abstalavańnie — kiryličnaha šryftu nie było. I spačatku ŭsio drukavali łacinkaj. A potym ukraincy ź bierlinskaha adździeła Sajuza vyzvaleńnia Ukrainy dapamahli. I z kanca 1916 knihi drukavalisia i łacinkaj, i kirylicaj.
«NN»: A ŭ škołach dzieci jak pisali?
UŁ: Kirylicaj, bo ŭ asnoŭnym byli pravasłaŭnymi. Ja pahladzieŭ sacyjalny skład vučniaŭ šaści vilenskich biełaruskich škoł u 1916—1917 — na 90% jany byli pravasłaŭnymi. A vykładčyki ŭ asnoŭnym byli katalikami albo luteranami. Taki paradoks: nacyjanalny ruch u zachodnich pavietach Biełarusi raźviŭsia dziakujučy aktyŭnaści biełaruskich katalikoŭ i pratestantaŭ, a bolšaść nasielnictva była pravasłaŭnaj.
«NN»: Što było pa druhi bok frontu ź biełaruskaj škołaj?
UŁ: U centralnaj i ŭschodniaj Biełarusi prachodzili trochi inšyja pracesy. Hrymnuła Lutaŭskaja revalucyja, pačaŭsia ruch za samastojnaść Biełarusi. Adzin z napramkaŭ tyčyŭsia stvareńnia nacyjanalnaj škoły. Usio raźvivałasia na hramadskich pačatkach i da kanca 1917 bieź cisku rasijskaj ułady.
Pieršyja škoły ŭ Minsku byli ŭtvorany ŭžo ŭ studzieni 1918. Ja padličyŭ kolkaść škoł pad niemcami na Minščynie, Mahiloŭščynie, Viciebščynie — nie bolej za 30. I absalutnaja bolšaść ź ich dziejničała ŭ Minsku.
Nahadajem, što tolki 18% nasielnictva tut składali biełarusy. Horad zaŭsiody kancentravaŭ bolšuju častku palityčnaj i kulturnaj elity, vykryštalizoŭvaŭ i instytualizavaŭ najvažniejšyja pracesy ŭ hramadstvie.
U vieraśni 1917 adbylisia vybary ŭ Minskuju haradskuju dumu — pieršyja svabodnyja vybary. U pradstaŭničy orhan haradskoha samakiravańnia byli abrany biełarusy Lavon Zajac, Arkadź Smolič, Uładzimir Samojła. Maksimum było piaciora patencyjnych prychilnikaŭ biełaruščyny. Ale hetaha chapiła, kab Minskaja haradskaja duma prysłuchałasia da ich hołasu i prahałasavała za toje, kab z pačatku 1918 hoda ŭ horadzie byli ŭtvoranyja čatyry biełaruskija kłasy. Pad kaniec niamieckaj akupacyi miełasia ŭžo 10 biełaruskich škoł (32 kłasy). Z prychodam palakaŭ u kancy 1919 funkcyjanavała 17 biełaruskich škoł, 1 himnazija, 1 prahimnazija i Biełaruski piedahahičny instytut. A ŭ 1927 hodzie 70 % adukacyi ŭ Minsku viałosia na biełaruskaj movie.
***
Uładzimir Lachoŭski nar. u 1964. Kandydat histaryčnych navuk, dacent fakulteta mižnarodnych adnosin BDU. Aŭtar knih «Školnaja adukacyja ŭ Biełarusi padčas niamieckaj akupacyi (1915—1918)», «Ad homanaŭcaŭ da hajsakoŭ. Čynnaść biełaruskich maładziovych arhanizacyj u 2-j pałovie XIX st. — 1-j pałovie XX st. (da 1939 h.)».
