Siarhiej Abłamiejka. Jak ja razumieju biełaruskuju nacyjanalnuju ideju
Dva maje kalehi paspračalisia. Adzin skazaŭ, što ŭ 1994 hodzie parazu paciarpieŭ BNF. Inšy jamu zapiarečyŭ i skazaŭ, što tady parazu paciarpieła biełaruskaja nacyja.
A ja siadzieŭ i dumaŭ, što tut dla mianie jakraz tercium datur. Na maju dumku, u 1994 hodzie taktyčnuju parazu paciarpieła biełaruskaja nacyjanalnaja ideja.
I heta była ŭ XX stahodździ ŭžo treciaja paraza biełaruščyny. Pa vialikim rachunku, u minułym stahodździ biełarusy trojčy «ŭzdymali hałavu» — u 1917-1918 i niekalkich nastupnych hadach; u 1941 hodzie, pad akupacyjaj; i ŭ 1991-1994 hadach, u časy raspadu SSSR. I ŭsie try razy Biełaruś uzdymałasia tady, kali... padała Rasieja. Heta značyć, što nacyjanalnyja siły atrymlivali mahčymaść stvaralna pracavać na nacyjanalnaj hlebie tolki tady, kali słabieŭ rasiejski kantrol nad našaj krainaj.
Hetaje nazirańnie i daje nam adkaz na pytańnie, dzie ž «zaryty sabaka».
Try kity biełaruščyny
Chto, kali i jak sfarmulavaŭ biełaruskuju nacyjanalnuju ideju? Na čym jana hruntujecca? Dla mianie heta try pastulaty troch našych vialikich prodkaŭ.
Pieršy naležyć najvydatniejšaj personie biełaruskaj historyi, kancleru Vialikaha Kniastva Litoŭskaha Lavu Sapiehu. Heta jaho słovy z pradmovy da Statutu VKŁ 1588 hodu. Voś jany:
«A kali jakomu narodu soramna prava svajho nia viedać, dyk pahatoŭ nam, jakija nie čužoj jakoj movaj, ale svajoj ułasnaj pravy zapisanyja majem i ŭ luby čas, kali nam treba dać adpor ŭsiakaj kryŭdzie, viedać ich možam».
Tak naš vialiki kancler sfarmulavaŭ tezis pra nacyjanalna-kulturnuju i dziaržaŭna-pravavuju samastojnaść biełarusaŭ.
Druhi pastulat sfarmulavaŭ nacyjanalny hieroj, patryjot i niezaležnik Kastuś Kalinoŭski. Heta jaho słovy z raźvitalnaha zapavietu, tak zvanych "Listoŭ z-pad šybienicy«, napisanych pierad pakarańniem śmierciu. Voś jany:
«Bo ja tabie z-pad šybienicy kažu, Narodzie, što tahdy tolki zažyvieš ščaśliva, kali nad taboju Maskala ŭžo nia budzie».
Heta — tezis pra dziaržaŭnuju niezaležnaść krainy. Taki palityčny zapaviet budučym pakaleńniam pakinuŭ Kastuś Kalinoŭski. I niezaležnikam ja jaho nazvaŭ nievypadkova, bo mienavita jon u časie paŭstańnia 1863 hodu ŭsčaŭ z Varšavaj sprečku za budučyja dziaržaŭnyja miežy pamiž Polščaj i Litvoj-Biełaruśsiu.
I, narešcie, treci pastulat naležyć vybitnamu pačynalniku našaj litaratury Francišku Bahuševiču. Heta znakamityja słovy z pradmovy da «Dudki biełaruskaj»:
«Nie pakidajcie ž movy našaj biełaruskaj, kab nia ŭmiorli!»
Heta — tezis pra naš imunitet ad nacyjanalna-kulturnaj i dziaržaŭna-palityčnaj śmierci.
Usie hetyja try pastulaty biełaruskaj nacyjanalnaj idei akazalisia praročymi. I heta sa zmročnaj nieabvieržnaściu paćvierdziła trahičnaja biełaruskaja historyja XX stahodździa. I jany ž dajuć nam prosty i jasny adkaz, jak treba ruchacca napierad.
Što adbyvajecca ciapier?
U apošnija hady ŭ biełaruskaj infarmacyjnaj prastory znoŭ i znoŭ uźnikajuć sprečki pra rolu i status rasiejskaj movy ŭ Biełarusi. Prapanujecca navat pryznać hetuju movu adnoj z movaŭ biełaruskaj nacyjanalnaj kultury. Letaś heta dyskusija była pieraviedziena ŭ maralnuju płoskaść (Hladzi tut, tut i tut). I šmat chto ź liku jak biełaruskamoŭnych, tak i rasiejskamoŭnych aŭtaraŭ padtrymaŭ hetyja arhumenty.
Ale, jak i naležała čakać, nia ŭsie ŭdzielniki dyskusii zhodnyja ź pieravodam temy ŭ sferu marali. Heta — realisty i racyjanalisty, jakija abapirajucca stroha na statystyku i sacyjalohiju. Jany kažuć, što biełaruskija patryjoty nia viedajuć teoryi madernych nacyjaŭ, što nacyjanalisty spaźnilisia na 100 hadaŭ, čas stračany, moŭnuju sytuacyju ŭžo nikoli nia ŭdasca raźviarnuć na 180 hradusaŭ, apelujuć da Irlandyi, čyj prykład typalahična vielmi adroźnivajecca ad biełaruskaha, i h.d.
Tym časam, kožny, chto znajomy z sučasnaj etnahrafijaj, antrapalohijaj, palityčnaj historyjaj i filazofijaj historyi, viedaje, što sučasnaje paniaćcie nacyi nie adkidaje i nie pierakreślivaje paniaćcia etničnaj supolnaści, i tym bolš, paniaćcia narod. Naadvarot, heta nieabchodnyja instrumenty dla vyznačeńnia i aznačeńnia roznych pracesaŭ i źjavaŭ, jakija adbyvajucca z nasielnictvam planety. U anhłamoŭnaj navucy paniaćci nacyi i narodu časta supadajuć. Tym nia mienš, terminy «nacyja» i etničnaja supolnaść, narod (pa-hrecku — etnas) abaznačajuć roznyja źjavy i roznyja paniaćci.
Azy etnahrafii i palityčnaj historyi
Nacyja nie identyčnaja etnasu, pakolki moža ŭklučać u siabie niekalki etnasaŭ. Nacyi byvajuć dvuch typaŭ. Pieršy typ — heta tak zvanaja etničnaja nacyja abo etnanacyja. Druhi typ — tak zvanaja sacyjalna-histaryčnaja nacyja, jakaja farmujecca pavodle prykmiety prynaležnaści jaje členaŭ da adnaho hieasacyjalnaha arhanizmu (dziaržavy). Da pieršaha typu naležać bolšaść starych eŭrapiejskich nacyjaŭ, da druhoha — niekatoryja polietničnyja eŭrapiejskija nacyi i nacyi Novaha śvietu.
Nacyi mohuć składacca ź niekalkich narodaŭ i być šmatmoŭnymi, ale ličycca, što etničnaja supolnaść abo etnas u stadyi śpiełaści šmatmoŭnymi być nia mohuć, pakolki stadyja śpiełaści źviazana z vypracoŭkaj adzinaj litaraturnaj movy.
Etničnyja pracesy koratka možna źvieści da nastupnych.
Etničnaja asymilacyja, jakuju jašče nazyvajuć uciahvańniem, rastvareńniem i ŭklučeńniem. Byvajuć asymilacyi moŭnaja, moŭna-kulturnaja i poŭnaja. U pryncypie, heta try etapy adnaho pracesu. Asymilacyja zaviaršajecca poŭnaj zamienaj etničnaj samaśviadomaści i pačućcia etničnaj prynaležnaści. Jak praviła, heta adbyvajecca ŭ druhim abo trecim pakaleńniach.
Etničnaja kansalidacyja (źlićcio), kali blizkija pa kultury i movie etnasy źlivajucca ŭ adzin, ale zastajucca dalej isnavać jak subetnasy ŭ miežach novaha vialikaha etnasu.
Etničnaja dyverhiencyja (rasščapleńnie), kali raniej adziny etnas raspadajecca na niekalki novych. Čaściej heta źviazana z raspadam hieasacyjalnaj adzinki (dziaržavy). Ale nie zaŭsiody.
Pracesy hetyja ŭ dačynieńni da etničnych supolnaściaŭ zaŭsiody adbyvajucca pavodle abjektyŭnych (nie zaležnych ad etnasu) pryčynaŭ, heta značyć pamima śviadomaści i voli ludziej.
Pracesy ž nacyjanalnyja zaŭsiody źviazanyja z nacyjanalnymi ruchami — heta śviadomaja dziejnaść vialikich hrupaŭ ludziej, nakiravanaja na dasiahnieńnie kankretnych metaŭ, čaściej za ŭsio palityčnych. Tamu nacyjanalnyja ruchi adroźnivajucca ad etničnych pracesaŭ svajoj prynaležnaściu da sfery palityki.
Jak tolki ŭ pačatku XX stahodździa biełarusy stvaryli pieršuju palityčnuju partyju — jany pačali praces farmavańnia biełaruskaj nacyi, jakaja pavinna była achapić saboj biełaruskuju etničnuju supolnaść u miežach jaje raśsialeńnia. Heta i była prahrama realizacyi biełaruskaj nacyjanalnaj idei. Jaje meta — nacyja etničnaja, a nie sacyjalna-histaryčnaja. Hety praces dasiahnuŭ apahieju 25 sakavika 1918 hodu z abviaščeńniem niezaležnaści BNR, i zatym praciahnuŭsia ŭ miežach savieckaj kvazidziaržavy BSSR. Ale (uvaha!), dziela abjektyŭnych, nie zaležnych ad biełaruskaj etničnaj supolnaści pryčynaŭ praces farmavańnia biełaruskaj nacyi nia byŭ zakončany. Praciahvajecca jon i ŭ našy dni, u ramkach Respubliki Biełaruś.
Paralelna jamu adbyvajucca (praciahvajucca) i niespryjalnyja dla biełaruskaha etnasu pracesy, źviazanyja z palityčnymi realijami i aktyŭnaściu susiednich dziaržavaŭ (faktyčna adnoj ź ich — Rasiei). Z našaha boku ich možna nazvać moŭna-kulturnaj asymilacyjaj. Z rasiejskaha — etničnaj kansalidacyjaj, pakolki rasiejcy nie pryznajuć samastojnaści biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, i akazvajuć pracesam moŭna-kulturnaj asymilacyi mahutnuju palityčnuju, kulturnuju dy infarmacyjnuju padtrymku na dziaržaŭnym ŭzroŭni.
Ciapierašnija moŭna-kulturnyja pracesy ŭ miežach Respubliki Biełaruś mohuć zaviaršycca dyverhiencyjaj abo rasščapleńniem, stvareńniem subetnasu rasiejskamoŭnych biełarusaŭ z dalejšym ich źlićciom z astatnimi rasiejcami. A mohuć skončycca i poŭnym źlićciom dvuch etnasaŭ.
Mnohija biełarusy za XX stahodździe tak i nie pazbavilisia padvojnaj śviadomaści. Sučasnyja pierapisy nie fiksujuć takoj źjavy, bo nia staviać takoj mety. Tym časam etnonim «biełarus» pačynaje nabyvać značeńnie palitonimu, jakraz tamu vuličnyja apytańni pakazvajuć, što, naprykład, tracina ludziej dumaje, što ŭ Biełarusi skasavana śmiarotnaje pakarańnie — u toj čas, jak jano skasavanaje ŭ Rasiei. Frazy «My russkije», «naši russkije», «eti nierusskije» ŭ vusnach biełaruskich hramadzianaŭ, jakija na pierapisach nazyvajuć siabie biełarusami, pakazvajuć i na adnačasovaje atajamsamlivańnie siabie z nasielnictvam Rasiei...
U takich umovach prapanova pryznać rasiejskuju movu movaj biełaruskaj kultury vyhladaje vielmi niesvoječasovaj i vielmi niebiaśpiečnaj.
Irlandyja i Biełaruś
U razvahach pra moŭnuju sytuacyju ŭ Biełarusi časta pryvodziać prykład irlandcaŭ, jakija źjaŭlajucca nacyjaj pry amal poŭnaj stracie movy. Što pra heta možna skazać?..
Ludzi naležać da typu istotaŭ, jakija majuć dźvie nahi. Ale niechta ź ich časam traplaje pad tramvaj i zastajecca z adnoj nahoj. Adna naha ŭ čałavieka — heta nia norma, heta invalidnaść, vyklučeńnie. Irlandcy — heta redki prykład nacyi, jakaja trapiła pad «susiedzki tramvaj», heta taksama vyklučeńnie. Jak viadoma, u XVII stahodździ brytanski ŭrad płaciŭ svaim kalanistam u Irlandyi adnolkavaje hrašovaje ŭznaharodžańnie i za adstreł šalonaha sabaki, i za adstreł nastaŭnika irlandzkaj movy... Heta kali havaryć litaraturna.
Nu a kali havaryć pavodle vyšejpryviedzienych pačatkaŭ etnahrafii i palityčnaj historyi, to ŭ razvahach pra Irlandyju jak prykład dla Biełarusi mocna kidajecca ŭ vočy niedachop taho, što nazyvajecca temporal logic — temparalnaj lohiki. Sytuacyja Irlandyi adroźnivajecca ad biełaruskaj dvuma padstavovymi rečami. Pa-pieršaje, irlandcy pačali pieratvaracca ŭ nacyju, budučy ŭžo amal całkam anhłamoŭnymi, u toj čas jak biełarusy ŭ kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ byli amal całkam biełaruskamoŭnymi. Pa-druhoje, irlandcy siońnia źjaŭlajucca ŭnikalnym prykładam nie etničnaj, jak biełarusy, ale etna-kanfesijnaj (taksama vyklučeńnie) nacyi— ich katalickaja viera i bolš čym 400-hadovaje procistajańnie refarmacyi pry stracie nacyjanalnaj movy stali adnym z samych istotnych nacyjatvorčych čyńnikaŭ. Biełarusy takoha faktaru nia majuć.
Zatoje my majem bahatuju kulturu i litaraturu, tysiačy tamoŭ encyklapedyjaŭ, słoŭnikaŭ, manahrafijaŭ, akademičnych vydańniaŭ u halinie historyi, mastactva, falkloru i praktyčna 100-pracentnaje razumieńnie i viedańnie nasielnictvam biełaruskaj movy, jakaja vykładajecca va ŭsich škołach krainy. Heta dobraja padstava, kab uciačy ad «susiedzkaha tramvaju».
Mova — jak kod, instrument i element kultury
Mova źjaŭlajecca nia tolki instrumentam kultury, ale i jaje klučavym elementam. Tvorčaść, akt kultury — niemahčymy bieź pierajemnaści. Mienavita pierajemnaść robić mahčymym samaŭznaŭleńnie kultury taho ci inšaha etnasu z pakaleńnia ŭ pakaleńnie. Pa-sutnaści, kulturnaje ŭznaŭleńnie pobač ź bijalahičnym źjaŭlajecca hałoŭnymi ŭmovami histaryčnaha byćcia etnasu. Ciažkaŭjavić sabie junaka, jaki hadujecca na vieršach Bahdanoviča, Duboŭki, Janiščyc, Karatkieviča, Stralcova i Razanava, a vyrasšy — pačynaje pisać pa-rasiejsku i stanovicca rasiejskamoŭnym paetam. Heta nonsens.
Ź inšaha boku, ciažka ŭjavić sabie i mienskaha rasiejskamoŭnaha litaratara, jaki vyras na paezii rasiejskaha Srebranaha vieku, na rasiejskich hienijalnych aŭtarach XIX-XX stahodździaŭ ź ich hienetyčnaj zahłyblenaściu ŭ kulturnyja i histaryčnyja karani Rasiei, i jaki voźmie dy napiša niešta padobnaje da paemy Arkadzia Kulašova «Chamucius», pryśviečanaj Kastusiu Kalinoŭskamu.
Mova — heta kod, jaki adkryvaje dźviery ŭ tuju ci inšuju kulturnuju prastoru. A kultura — heta pierajemnaść, spadčyna, tradycyja, aluzija. Kultura samym ščylnym čynam źviazana z historyjaj. I voś vynik ciapierašniaha nienarmalnaha stanu ŭ Biełarusi: mnohija ličać Piatra I i Kaciarynu II biełaruskimi manarchami...
Z-za katastrafičnaj historyi XX stahodździa biełarusy nie da kanca realizavali svoj patencyjał jak etničnaja supolnaść, jak narod. Da samych našych dzion, da 2013 hodu biełarusy nie źjaŭlajucca haspadarami svajho losu.
Śćviardžać advarotnaje — kryvić dušoj. Rola Maskvy ŭ padziejach vosieni 1996 hodu viadomaja. Abranyja pradstaŭniki narodu pastavili patrebnuju kolkaść podpisaŭ za impičment prezydentu, ale ŭmiašałasia Maskva, pryjechała delehacyja na čale z premjer-ministram, zapałochali staršyniaŭ parlamentu i Kanstytucyjnaha sudu... Vynikam staŭ kaniec biełaruskaj Kanstytucyi, kaniec pravavoha raźvićcia padziejaŭ i zhortvańnie zachadaŭ u ramkach zakonu ab movach 1990 hodu. Pačałasia žorstkaja rusyfikacyja: masavaje zakryćcio biełaruskich škołaŭ, pierapisvańnie padručnikaŭ historyi, likvidacyja hazet i časopisaŭ, pieravod telebačańnia na rasiejskuju movu, razhon Sajuzu piśmieńnikaŭ i h.d.
Možna śmieła śćviardžać, što kab nie napaleonaŭskija palityčnyja ambicyi niaźmiennaha biełaruskaha prezydenta, Maskva daŭno ŭžo zmahła b zaviaršyć praces «etničnaj kansalidacyi» ź biełarusami. Ale Sajuznaja dziaržava, Mytny Źviaz i Eŭrazijskaja ekanamičnaja supolnaść zastajucca zručnymi instrumentami ŭklučeńnia Biełarusi ŭ sacyjalna-histaryčnuju rasiejskuju nacyju.
A prapanova pryznańnia rasiejskaj movy adnoj z movaŭ biełaruskaj kultury (zrešty, što kryvić dušoj — adzinaj, u tych umovach, u jakich isnuje kultura biełaruskamoŭnaja) niepasredna nakiravanaja na pieratvareńnie biełaruskaj etnanacyi ŭ nacyju sacyjalna-histaryčnuju. Vielmi dziŭna (i navat niesalidna), što dla padmacavańnia hetaj prapanovy pryvodziacca vyniki dvuch apošnich pierapisaŭ, jakija, jak viadoma, pravodzilisia pavodle roznych metodykaŭ i, adpaviedna, nia mohuć ličycca prezentabelnymi, vierahodnymi i dakładnymi. Druhi tezis, jaki daŭno abvierhnuty najnoŭšaj historyjaj — heta nibyta niezvarotnaść moŭnych pracesaŭ.
Pry realizacyi hetaj prapanovy možna ličyć, što tysiačy lepšych ludziej našaha narodu, jakija pakłali svaje žyćci na spravu ažyćciaŭleńnia biełaruskaj nacyjanalnaj idei, pakłali ich daremna. Mienavita biełaruskaja nacyjanalnaja ideja złučała i łučyć nas u adzin narod i ŭ adnu nacyju. Realizacyju jaje pryznavali svajoj hałoŭnaj zadačaj i ajcy BNR, i ajcy BSSR, nacyjanał-kamunisty. Jaje pryznavali takoj i biełaruskija patryjoty ŭ savieckim vojsku, i biełaruskija dziejačy, jakija pracavali va ŭmovach niamieckaj akupacyi ŭ časie apošniaj vajny. U paślavajenny čas jaje vyznavali i biełaruskija intelektuały BSSR, i intelektuały biełaruskaj emihracyi ŭ Eŭropie, ZŠA i Aŭstralii. Zastajecca jana aktualnaju i dla nas, ciapier žyvučych.
Etničnyja pracesy — žyvyja, źmienlivyja, ruchomyja i, hałoŭnaje, ABARAČALNYJA. Heta amal bijalohija planety. U našy dni i na našych vačach adbyvajecca pierachod histaryčnaj formy isnavańnia biełaruskaha etnasu sa stadyi etničnaj nacyi ŭ stadyju nacyi sacyjalna-histaryčnaj. Heta etničny praces, jaki adbyvajecca abjektyŭna, pamima voli ludziej (členaŭ etnasu), pastaŭlenych u peŭnyja ŭmovy. Ale jakraz umovy hetyja mohuć być źmienienyja, kali palityčnyja dy intelektualnyja elity dasiahnuć kansensusu i vyjaviać volu da źmieny sytuacyi. Raniej ci paźniej.
(Palityčnaja apazycyja ŭsiaho spektru, zdajecca, z hetym zhodnaja ŭžo ciapier)
A kansensusu my možam dasiahnuć i biez pryznańnia rasiejskaj movy movaj biełaruskaj nacyjanalnaj kultury. Treba prosta źniać hetaje pytańnie i pierastać rabić vostryja zajavy z abodvuch bakoŭ, pierastać vymahać adzin ad adnaho sastupak i kampramisaŭ.
Naadvarot, ludzi kultury pavinny i mohuć dziejničać razam. Ci tak heta važna — nazyvać rasiejskamoŭnaha aŭtara ź Miensku biełaruskim piśmieńnikam? Navošta? Ci nie dastatkova razam rabić prezentacyi, razam vystupać i razam drukavacca ŭ adnych vydaviectvach i vydańniach. Niaŭžo tak strašna, kali adnaho pradstaviać paetam Ch., a druhoha ruskim paetam (ci paetam, jaki piša pa-rasiejsku) N.? Ja ni razu nia čuŭ choć by pra adzin vypadak sprečki ci pahardy adnaho litaratara da inšaha na padstavie movy... Chiba nie na dźviuch movach havorać siońnia ŭ intelektualnych asiarodkach Miensku?
Niedaravalna budzie stracić hety cud pryrody — ceły narod ź jaho kulturaj. Banalnyja rečy (i słovy): rasiejskaj movie ničoha ŭ Biełarusi nie pahražaje, a biełaruskaja mova znachodzicca, pavodle ekspertaŭ AAN (i ŭsich nas, jakija kožny dzień heta bačać na svaje vočy) pad pahrozaj poŭnaha źniknieńnia. Dyk ci nia sprava ŭsich prystojnych ludziej stavicca da jaje ekalahična, ź zialonym padychodam jak da źjavy nia tolki kultury, ale i pryrody, jakoj pahražaje śmierć? Mnie zdajecca, što siońnia heta ŭžo sprava sumleńnia.
Možna, viadoma, vybrać bolš raźvituju rasiejskuju kulturu ź jaje šedeŭrami i hienijami dy z pahardaj pazirać na abaryhienaŭ vakoł siabie, a možna i pasprabavać stvaryć šedeŭr pa-biełarusku, vykarystoŭvajučy svoj talent i mastacki vopyt. Luby biełaruski rasiejskamoŭny aŭtar aŭtamatyčna stanie dźviuchmoŭnym, kali napiša vierš, apaviadańnie, knihu (chaj adnu ź dziesiaci) pa-biełarusku.
Pasprabujcie, i ŭbačycie, jakaja chvala ŭdziačnaści abryniecca na vas...
Što budzie dalej?
Zastajecca tolki jašče raz paŭtaryć užo skazanaje. Biełaruskaja nacyjanalnaja ideja — heta adnačasova i hałoŭnaja mara lepšych našych ludziej z kanca XIX stahodździa i da našych dzion. Mara pra svaju nacyjanalnuju dziaržavu.
U pryncypie, BNR, i BSSR, i RB — byli i jość nacyjanalnymi dziaržavami biełarusaŭ. Prosta naturalny chod padziejaŭ u hetych dziaržavach hvałtoŭnym čynam prypyniaŭsia z-za miažy. Tamu dla nas usio jašče aktualnaju zadačaju zastajecca stvareńnie zvyčajnaj nacyjanalnaj dziaržavy (i nacyi) u ciapierašnich miežach Respubliki Biełaruś. U biełarusaŭ niama inšaj terytoryi dy inšaj dziaržavy, tut i tolki tut jany mohuć realizavać svaju nacyjanalnuju ideju. Jak niama i inšaj metrapolii ŭ biełaruskaj movy, jakaja, nasupierak ekstraniespryjalnym abstavinam apošnich troch stahodździaŭ dažyła da 2013 hodu.
Vyratavańnie ad pahrozy histaryčnaha niebyćcia biełarusy zdabuduć tady, kali «ŭzdymuć hałavu» čaćviorty raz i na hety raz... biez padzieńnia Rasiei, nasupierak joj, jaje žadańniu i jaje kantrolu. Uzdymuć hałavu i stvorać narešcie svaju paŭnavartasnuju nacyjanalnuju dziaržavu. A zrabić heta jany zmohuć tolki pry padtrymcy svaich elitaŭ, jak biełaruskamoŭnaj, tak i rasiejskamoŭnaj. Nikolki nie sumniavajusia, što ŭ hetaj dziaržavie budzie dobra ŭsim — i samim biełarusam, i nacyjanalnym mianšyniam. Moža tam budzie niekalki dziaržaŭnych movaŭ, a moža i adna, a inšyja movy (rasiejskaja, polskaja, habrejskaja, ukrainskaja i inš.) atrymajuć aficyjny, ale nie dziaržaŭny status. Hałoŭnaje, tam nia budzie moŭnaha prymusu, a status nacyjanalnaj movy biełarusaŭ budzie datrymlivacca i pavažacca ŭsimi. Moža być praz try-piać pakaleńniaŭ biełarusam navat udasca istotna pašyryć kolkaść nośbitaŭ svajoj movy.
Nasamreč, kali ludzi nia majuć padstupnych metaŭ, heta nia ciažka — pryznać vidavočnaje: moŭnyja pracesy abaračalnyja, i navat biez prymusu. Dastatkova razumnaj i ŭzvažanaj palityki dziaržavy i zhody na evalucyjnyja šmathadovyja źmieny z boku abiedźviuch intelektualnych elitaŭ.
Kožny bolš-mienš adukavany čałaviek, jaki viedaje historyju, moža ŭznavić u pamiaci prykłady i asobnych ludziej, i cełych narodaŭ, jakija paćviardžajuć prostuju iścinu: mara nia raz pieramahała rečaisnaść...
Pieramoža i jašče nia raz.
