U novy miedal Francyska Skaryny zakrałasia staraja pamyłka

Novyja miedali Francyska Skaryny ad Abjadnanaha pierachodnaha kabinieta. Fota: telehram-kanał APK

Z nahody Dnia rodnaj movy APK pryniaŭ rašeńnie ŭznaharodzić vybitnych ludziej za ŭniosak u zachavańnie i papularyzacyju biełaruskaj movy novastvoranym miedalom Francyska Skaryny. Pamyłkovaha rusifikatarskaha imia «Hieorhij» na im, jak na adnajmiennym biełaruskim ordenie, užo niama, a voś inšaja pamyłka, nie mienš staradaŭniaja, zastałasia.

Havorka idzie pra słavutyja vusy Skaryny. Tak, vobraz pieršadrukara biez vusoŭ vyhladaje dla sučasnych biełarusaŭ dzikim, ale fakty havorać, što varta źmianiać svaje ŭjaŭleńni.

Aryhinalny partret Francyska Skaryny 1517 hoda z «Knihi pramudraści Isusa, syna Sirachava» (ekzemplar Navukova-daśledčaha adździeła redkaj knihi Biblijateki Akademii navuk)

Siońnia partret Skaryny viadomy pa dźviuch amal identyčnych hraviurach u jahonych «Knizie pramudraści Isusa, syna Sirachava» (1517) i «Čatyroch knihach Carstvaŭ» (1518). Takich partretnych vyjavaŭ dziejačaŭ biełaruskaj kultury XVI stahodździa ličanyja adzinki, i partret pieršadrukara ŭ hetym šerahu zajmaje vyklučnaje miesca. 

Cikaŭnaść da asoby Skaryny jak «ruskaha» drukara ŭźnikła siarod rasijskich intelektuałaŭ z druhoha dziesiacihodździa XIX stahodździa i niaŭchilna rasła.

Partret Skaryny pracy Jakava Braziera z knihi «400-hodździe biełaruskaha druku»

Adnym z ekzemplaraŭ «Knihi pramudraści Isusa, syna Sirachava» ŭ toj čas vałodaŭ maskoŭski kupiec Ivan Carski (1789—1853), viadomy jak apantany kalekcyjanier staraabradnickich rukapisaŭ i staradrukavanych knih. Jon zakazaŭ faksimilnuju kopiju partreta Skaryny ŭ hraviora pa miedzi Alaksandra Fłarova. Fłaroŭ, niahledziačy na ŭsio svajo mastackaje majsterstva, mocna skaziŭ i tekst hraviury, i tvar pieršadrukara, choć nieśpiecyjalistam jany mohuć padavacca identyčnymi. 

Ad Carskaha kopija hraviury trapiła da mastactvaznaŭca prafiesara Ivana Śniehirova (1793—1868), jaki ŭ 1830 hodzie apublikavaŭ jaje. Nastupnyja stahodździ amal usie daśledčyki abapiralisia na kopii partreta Skaryny, nie majučy dostupu da redkich staradrukaŭ. 

Drukarnia Francyska Skaryny ŭ Vilni. Jazep Drazdovič, 1940—1943 hady

Śniehiroŭ i sam, abapirajučysia na hetuju kopiju, zrabiŭ pieršaje apisańnie partreta Skaryny, staŭšy aŭtaram viadomaha siońnia mifa:

«Doktar namalavany ŭ pažyłych hadach, biez barady z vusami, u šapcy, pišučy za nałojem [stolikam], jaki nakryty dyvanom z vyjavaj na im sonca i ŭklučanaha ŭ jaho paŭmiesiaca».

Hetym apisańniem ślepa kiravalisia nastupnyja aŭtary. Małady biełaruski ruch u kancy XIX ctahodździa ŭchapiŭsia za asobu pieršadrukara i ŭklučyŭ jaje ŭ svoj nacyjanalny panteon. Ale nie majučy svaich navukovych napracovak, daviałosia brać toje, što za stahodździe napracavała rasijskaja navukovaja dumka. Tak biełaruskaje skarynaznaŭstva atrymała ŭ spadčynu imia «Hieorhij», vusy i inšyja pamyłki.

Partret Francyska Skaryny z vučebnaha dapamožnika «Kulturnyja dziejačy Biełarusi». Valancin i Lilija Varecy, 1995 hod

Imia «Hieorhij» u skarynaŭskim dyskursie to źjaŭlałasia, to źnikała ŭ zaležnaści ad ideałahičnych pohladaŭ aŭtaraŭ, a paśla pierakanaŭčych navukovych dovadaŭ i razvału Savieckaha Sajuza amal całkam źnikła adusiul. A voś vusy Skaryny ni ŭ kaho pytańniaŭ da apošniaha času nie vyklikali.

Absalutna va ŭsich vytvornych tvorach mastactva, jakija abapiralisia na viadomuju hraviuru — na karcinach, na pomnikach, na miemaryjalnych doškach, na ilustracyjach u školnych padručnikach i knihach dla dziaciej, na dziaržaŭnych uznaharodach — Francysk Skaryna vyjaŭleny z vusami.

Vusaty pomnik Skarynu kala Nacyjanalnaj biblijateki Biełarusi

Navat bolš, vobraz vusataha «biełarusa № 1», vidać, paŭpłyvaŭ na vizualnuju kulturu ŭ cełym — u BSSR paŭsiudna stali źjaŭlacca takija ž vusatyja i takija ž spres biezbarodyja vyjavy biełaruskich Jasiaŭ, tolki nie ŭ reniesansnym bierecie, a ŭ sałamianych kapielušach. Toj ža paet-kaval Paŭluk Bahrym, čyj vyhlad dahetul nieviadomy, u fantazii mastakoŭ staŭ vylitym Skarynam.

Dumku pra Skarynu biez vusoŭ, mabyć, upieršyniu vykazaŭ adzin ź viadučych skarynaznaŭcaŭ Illa Lamieškin u kalektyŭnym vydańni «Ab kulturnaj pamiaci ab Skarynie ŭ Biełarusi», apublikavanym u 2017 hodzie. Biełaruskimi daśledčykami hetaje mierkavańnie było ŭspryniata chvaravita.

Marmurovaja hałava rymskaha konsuła Marka Licynija Krasa dobra vyjaŭlaje mimičnyja marščyny, jakija možna pryniać za najaŭnaść «vusoŭ». Fota: Wikimedia Commons

Lamieškin tłumačyć «vusy» Skaryny prostaj hulnioj śvietłacieniu:

«Śviatło pad vuhłom 90° (ci bolš) padaje praz akno sprava, tamu pamiž poŭnymi ščokami pad nosam utvarajecca zacienienaja prastora ŭ vyhladzie trochkutnika, jakuju «Majstar tonkaha štrycha» (Mistr jemné šrafury) zakanamierna štrychuje. Va ŭłaścivaj jamu maniery vyrazajucca i inšyja padobnyja miescy: zapadzinka nad padbarodkam, kala vačnic, na ruce i da t. p., adnak nikomu nie prychodzić da hałavy, što F. Skaryna kultyvavaŭ minijaturnuju barodku pad nižniaj huboj, bujnyja brovy ci praźmiernaje vałasianoje pokryva na svaich kaniečnaściach. Vusy, h.zn., abjekt, jaki vystupaje, adbivali b śviatło i byli b namalavanyja inakš».

Frahmient partreta Francyska Skaryny 1517 hoda z «Knihi pramudraści Isusa, syna Sirachava» (Navukova-daśledčy adździeł redkaj knihi Biblijateki Akademii navuk)

I sapraŭdy, majučy siońnia jakasnyja skany aryhinalnych hraviur, možna zaŭvažyć, što «vusy» raspadajucca na inšyja elemienty, a taksama bačnyja niestykoŭki rysaŭ tvaru z tym apisańniem, što padajecca ŭ litaratury.

Naprykład, vialikaja nižniaja huba drukara pakazanaja śvietłaj, ale kali b mielisia vusy, to cień ad ich całkam by pakryvaŭ nižniuju hubu, jana b była ciomnaj, zaštrychavanaj. Taksama aŭtar hraviury detalna pakazvaje, pasma da pasmy, navat aśvietlenuju soncam častku vałasoŭ na hałavie, ale nie robić hetaha nad vusnami.

Faktyčna ŭ «vusoŭ» niama zamknionaha kontura, jaki b padkreślivaŭ ichniuju formu i abjom.

Jak pakazanyja barody i vusy ŭ mužčyn na hraviury «Isus, Sirachaŭ syn, pamnažaje mudraść» u toj ža «Knizie pramudraści Isusa, syna Sirachava»

Abarvanyja linii na tvary Skaryny ludzi starejšaha vieku lohka znojduć na svaim tvary — heta mimičnyja zmorščyny. Toje, što možna paličyć krajem vusoŭ, heta nasahubnaja barazna, a toje, što možna pryniać za pramaloŭku asobnych vałaskoŭ, — zmorščyny ŭ kutkach rota. 

Vakoł Francyska Skaryny ŭ Biełarusi skłaŭsia svojeasablivy kult. Z adnaho boku, heta całkam naturalna, uličvajučy maštab asoby, ale ź inšaha — «zabranzaviełaść» i «ikaničnaść» asoby nie dajuć źmianiać kanon taho, jak jon musić vyhladać, navat kali stary vobraz vidavočna niepraŭdzivy. 

Čytajcie taksama:

Jak Francysk Skaryna staŭ Hieorhijem. Histaryčnaja pamyłka na słužbie impieryjalizmu

APK uznaharodziŭ niekalki čałaviek z nahody Dnia rodnaj movy

U alternatyŭnym biełaruskim pašparcie chočuć pakinuć kłasičny pravapis, a ad Šahała admovilisia

Nashaniva.com

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH

39

5

12

8

2

4