Charyzmatyčny drapiežnik našych lasoŭ. Tajamnicy biełaruskaj rysi
Jak ryś źjaviłasia na hierbach haradoŭ, kolki kacianiat rysi dažyvaje da pieršaha hoda žyćcia i čamu hety vialiki kot taki pryvabny dla palaŭničych, tłumačyć «Zialony partał».
Ryś uvachodzić u lik samych charyzmatyčnych vidaŭ žyvioł našaj fauny. Heta pryhožy i miły kot — ličać adnyja, vialiki i niebiaśpiečny drapiežnik — ličać druhija.
U lesie ryś bačyli niamnohija. Kab zrabić fatahrafiju hetaha dzikaha kata ŭ pryrodzie, patrabujecca niamała namahańniaŭ i šancavańnia. Zvyčajna ryś možna ŭbačyć siarod žycharoŭ zaaparkaŭ ci ŭ jakaści trafiejaŭ — na palaŭničych vystavach i ekspanataŭ — u muziejach.
Čučała rysi ŭ Muziei pryrody Nacyjanalnaha parku «Prypiacki»
Pry hetym vobraz dzikaha i niebiaśpiečnaha kata časta pradstaŭleny ŭ hieraldycy. Ryś jość i na hierbie našaha Homiela, i na hierbach niekatorych haradoŭ Rasii, Łatvii dy Litvy. Vyjava rysi jość na manietach Paŭnočnaj Makiedonii, Litvy, Rasii, była jana i na papiarovych kupiurach hrašovych znakaŭ Respubliki Biełaruś u pačatku 1990-ch.
Ryś u jakaści svajho simvała abrali navat biełaruskija siłaviki. U 2017 hodzie ŭ ŚMI narabiła šmat šumu infarmacyja pra namiery adłavić u lasach Biełarusi rysiaŭ dla ŭtrymańnia ŭ valjery vajskovaj čaści 3214 unutranych vojskaŭ MUS Biełarusi.
U vyniku dla jaje nabyli rysianiat u rasijskim źvierasaŭhasie «Sałtykoŭski». Hety źvierasaŭhas razvodzić rysiaŭ i pradaje kacianiat jak dla kletkavaj hadoŭli, tak i dla ŭtrymańnia ŭ pryvatnych zaaparkach. Rysianiat, starejšych za dva miesiacy, prapanujuć kupić pa canie kala 1 110-1 200 dalaraŭ ZŠA.
Rysiania, vyhadavanaje na źvierafiermie
Ryś viadomaja jak adzin sa źviaroŭ, jaki najlahčej pryručajecca. Pryručeńniu paddajucca navat darosłyja rysi, złoŭlenyja kapkanami. Hetaha dzikaha kata čaściakom trymajuć u jakaści chatniaha ŭlubionca. Dla niekatorych utrymlivać ryś u siabie doma — modna i prestyžna.
U žniŭni-kastryčniku 2019 hoda ŭ Biełarusi prachodziła kampanija ŭ abaronu redkaj koški ad palavańnia. Pietycyju ŭ abaronu rysi padpisali 4 590 čałaviek.
Na praciahu apošnich 20 hadoŭ palaŭničyja nieadnarazova prapanoŭvali dazvolić palavańnie na rysiaŭ u Biełarusi. U listapadzie 2023 hoda kiraŭnik Biełaruskaha tavarystva palaŭničych i rybałovaŭ Ihar Šunievič zajaviŭ, što dynamika papaŭnieńnia papulacyi pa rysi, jakaja siońnia nazirajecca ŭ krainie, dazvalaje palaŭničym adkryvać frahmientarnaje palavańnie na rysiaŭ pa kvotach, i situacyja nibyta navat zmušaje da hetaha.
Jość les — jość ryś
Jeŭrazijskaja ryś (navukovaja nazva vidu Lynx lynx), šyroka raspaŭsiudžanaja pa terytoryi Jeŭrazii. Asnoŭnaja častka jaje histaryčnaha areała — ad Skandynavii praz Rasiju i Centralnuju Aziju — u značnaj stupieni spryjaje jaje zachavańniu jak vidu.
Areał rysi ŭ Jeŭrazii
Miescy dla žyćcia na paŭdniovym zachadzie i zachadzie ahulnaha areała rysi nievialikija i šyroka padzielenyja pamiž saboj. Da pačatku XIX stahodździa ad minułaha sucelnaha areała rysi na zachadzie zastałosia niekalki vyspaŭ. Naroŭni z razbureńniem miescaŭ dla žyćcia na źniknieńni rysi adbivaŭsia i niepasredny pieraśled. Žyvioł źniščali jak škodnikaŭ dla žyviołahadoŭli, źniščalnikaŭ dzičyny i prosta padčas palavańnia.
Pavodle acenki navukoŭcaŭ, u 1930-1940-ja hady praces źniknieńnia rysi dasiahnuŭ kulminacyi. Na terytoryi Biełaviežskaj puščy byli dva pieryjady amal poŭnaha jaje źniščeńnia: u 1890-1914 hadach i ŭ 1960-1970 hadach. U hety čas ryś naŭmysna niščyli jak kankurenta čałavieka za kapytnych žyvioł.
Jak tolki pieraśled byŭ spynieny, papulacyja rysi pastupova adnaviłasia, u asnoŭnym za košt mihracyi z bujnych sucelnych lasoŭ na ŭschodzie i paŭnočnym uschodzie.
U naš čas u Jeŭropie ryś žyvie tolki ŭ tych krainach, dzie zachavalisia vialikija lasnyja masivy.
U takich krainach, jak Polšča, Biełaruś ci Litva ryś maje vielmi frahmientavanaje raspaŭsiudžańnie, žyvučy na lasnych učastkach, izalavanych adzin ad adnaho sielskahaspadarčymi ŭhodździami i haradskimi ahłamieracyjami.
U hłabalnych maštabach adnoj z pryčyn skaračeńnia hetaha vidu źjaŭlajecca taksama niezakonny mižnarodny handal. Rysi padpadajuć pad dziejańnie Kanviencyi ab mižnarodnym handli vidami dzikaj faŭny i fłory, jakija znachodziacca pad pahrozaj źniknieńnia (SITES). Vid uniesieny ŭ šerah «čyrvonych» śpisaŭ krain, mižnarodnych «čyrvonych» śpisaŭ MSAP i dadatku III Biernskaj kanviencyi.
Ilustracyjnaja vyjava
Pieraličyć usich — misija nievykanalnaja
Źviestki pra kolkaść rysiaŭ u śviecie supiarečlivyja i adroźnivajucca ŭ roznych krynicach.
Rysiaŭ Biełarusi, Polščy, Litvy, Łatvii a taksama častki Ukrainy adnosiać da bałtyjskaj papulacyi. Jaje ahulnuju kolkaść aceńvajuć u 1 200-1 500 asobin.
Susiednija Karpackaja papulacyja (Rumynija, Słavakija, Polšča, Ukraina, Čechija, Vienhryja, Sierbija, Bałharyja) — 21-24 tysiačy rysiaŭ, skandynaŭskaja (Narviehija, Šviecyja ) — 13-18 tysiač, finskaja — 2,5 tysiačy rysiaŭ.
Pa inšych źviestkach, usia jeŭrapiejskaja papulacyja Rysi (razam z terytoryjaj Rasii da Uralskich hor) naličvaje 18-20 tysiač žyvioł. Ličycca, što va ŭsich lasach Rasii žyvie kala 30-32 tys. asobin rysi — u 10 razoŭ mienš, čym burych miadźviedziaŭ.
Ryś vielmi składana ŭličvać. Ciapier dla ŭliku ŭ asnoŭnym vykarystoŭvajuć fotapastki. Jość śpiecyjalnyja prahramy, jakija apracoŭvajuć danyja z fotapastak i raspaznajuć kožnuju asobinu indyvidualna, tak što možna davoli dakładna paličyć pahałoŭje hetaha drapiežnika. Adnak heta davoli darahi sposab uliku, i ŭ Biełarusi jon vykarystoŭvajecca tolki ŭ asobnych miescach, na terytoryjach z asablivym režymam achovy.
Raźmierkavańnie rysi pa terytoryi Jeŭropy
Na terytoryi Biełarusi ryś uklučyli ŭ pieršaje vydańnie Čyrvonaj knihi BSSR u 1981 hodzie. U 1993 hodzie jana zastałasia ŭ Čyrvonaj knizie Biełarusi jak vid, kolkaść jakoha skaračajecca. Da momantu nastupnaha vydańnia Čyrvonaj knihi ŭ 2004 hodzie jaje kolkaść, pa aficyjnych danych, składała 200-280 asobin.
Raźmierkavańnie rysi pa terytoryi Biełarusi
Z troch rysianiat tolki adno dažyvaje da svajho pieršaha dnia naradžeńnia
Ryś — lasnaja žyviolina. U Biełarusi ryś trymajecca bujnych źmiešanych ihlična-liścianych i chvajovych starych lasoŭ. Jana addaje pieravahu hłuchim, maładastupnym učastkam lesu z hustym padleskam, zavałami i burałomam. Važnuju rolu ŭ vybary miescaŭ pražyvańnia adyhryvajuć bahaćcie dzičyny, jakaja słužyć žyviolinie ježaj, i najaŭnaść spakojnych učastkaŭ dla adpačynku.
Ryś, jak drapiežnik, znachodzicca praktyčna na viaršyni charčovaha łancuha. Kab jaho było šmat, pavinna być vialikaja kolkaść abjektaŭ jaho charčavańnia (zajcy, kazuli, aleni, dziki, babry, ciecierukovyja ptuški). Adnak najaŭnaść ježy — heta jašče nie harantyja pośpiechu.
Ryś razmnažajecca pavolna. Kacianiaty stanoviacca połavaśpiełymi da kanca druhoha hoda žyćcia. Čaściakom upieršyniu ryś naradžaje kacianiat va ŭzroście troch-čatyroch hadoŭ, i mnohija maładyja žyvioły da hetaha ŭzrostu navat nie dažyvajuć.
Žyvie ryś u pryrodzie ŭ siarednim usiaho 4-5 hadoŭ, choć pry spryjalnych umovach dažyvaje da 15-16 hadoŭ. Adnak da 2/3 rysianiat nie dažyvajuć i da hoda.
U 1991-1994 hadach z dapamohaj vykarystańnia radyjoašyjnikaŭ i telemietryi navukoŭcy ŭ Biełaviežskaj puščy vyśvietlili, što śmiarotnaść kacianiat składała nie mienš za 48 %.
Mify pra rysiaŭ
Tysiačahodździ sumiesnaha suisnavańnia čałavieka i bujnych dzikich katoŭ farmavali stereatypnaje staŭleńnie da ich jak da niebiaśpiečnaha drapiežnika i kankurenta.
Samym raspaŭsiudžanym na siońnia zastajecca mif pra toje, što ryś napadaje na čałavieka, skačučy z dreva. Choć nieviadoma nivodnaha paćvierdžanaha vypadku, kab ryś naŭmysna padkradałasia i zabivała čałavieka.
Dzikaja žyviolina moža napaści abaraniajučysia, kali jana paranienaja abo chvoraja. Pry hetym ryś moža nanieści čałavieku zubami i kipciurami surjoznyja rany. Jana nikoli nie skača na svaju achviaru (zajca abo kazulu) z dreva, ale moža padpilnoŭvać jaje ŭ zasadzie abo padkradacca.
Pakryčać ź vierchaviny dreva i zabić vaŭkoŭ
Terytoryja Nalibockaj puščy — adzin z asnoŭnych centraŭ vyvučeńnia pavodzin i bijałohii rysi ŭ Biełarusi z pačatku 1990-ch hadoŭ. Dziakujučy daśledavańniam doktara bijałahičnych navuk Vadzima Sidaroviča i jahonych kaleh, było atrymana šmat novych i cikavych źviestak pra žyćcio rysi ŭ Nalibockaj puščy.
Rysi akazalisia značna bolš sacyjalnymi žyviołami, čym pryniata ličyć. U asnoŭnym jany palujuć z zasad i stvarajuć značnyja prablemy dla vaŭkoŭ.
Učastki dla razmnažeńnia nastolki važnyja dla rysiaŭ, što darosłyja samcy rysi na praciahu ŭsiaho chałodnaha siezona znachodziacca pablizu hetych miescaŭ na svajoj terytoryi. Jašče adna cikavaja asablivaść šlubnaha pavodzin rysiaŭ: samcy załaziać vysoka na drevy, adkul ich šlubnyja kryki čutnyja na adlehłaści bolš za kiłamietr.
Na dumku Vadzima Sidaroviča, u Biełarusi rysi, u pieršuju čarhu darosłyja samcy, strymlivajuć razmnažeńnie vaŭkoŭ, časta zabivajučy ich ščaniukoŭ i ciažarnych samak. I heta ŭpłyvaje na stan papulacyi vaŭkoŭ. Časam vielmi mocna ŭ asobnych miescach i siezonach.
Trapić mačoj u mietku i zabiaśpiečyć kormam «niekrabijom»
Darosłyja samcy rysi, padobna da chatnich katoŭ, paznačajuć svaju terytoryju kroplami mačy, jakuju nievialikimi porcyjami raspyrskvajuć mocnym strumieniem. Paciešnaje ŭ hetym pracesie — toje, jak rysi zdolnyja nakiroŭvać maču ŭ adnu i tuju ž maleńkuju (kala 3 sm) plamu, jakoje znachodzicca zvyčajna na stvałach dreŭ, kustach abo kamianiach vyšej za ich rost.
Porcyi mačy źjaŭlajucca ŭ adnoj i toj ža maleńkaj plamie ŭ adnym miescy, choć paznaki nanosiać roznyja rysi. Navat kali papiaredniaja mietka źlohku prysypanaja śnieham, mača nakiroŭvajecca dakładna ŭ tuju ž samuju maleńkuju plamu.
Ryś — pastaŭščyk ježy dla inšych vidaŭ. Tušy aleniaŭ abo kazul, častkova źjedzienych ryśsiu, pavialičvajuć kruhłahadovuju dastupnaść padły dla inšych vidaŭ žyvioł.
Važnaść niedajedzienych achviar rysi dla padtrymańnia bijaraznastajnaści inšych vidaŭ, što charčujucca padłaj
Trupy kapytnych i inšych vidaŭ žyvioł — resurs, jaki, padtrymlivaje žyćcio mnohich nasielnikaŭ lesu: ptušak i źviaroŭ. Da prykładu, tušy zahinułych kapytnych — važny charčovy resurs dla miadźviedziaŭ rańniaj viasnoj, kali dla ich vielmi mała inšaha kormu.
Na tušach zabitych i nie dajedzienych ryśsiu žyvioł raźvivajecca ŭnikalnaja supolnaść arhanizmaŭ: žyvioł, bakteryj i hryboŭ, viadomaja navukoŭcam pad ahulnaj nazvaj «niekrabijom».
Brakańjery, darohi i płaty
Brakańjerstva va ŭsioj Jeŭropie źjaŭlajecca adnoj z hałoŭnych pahroz vyžyvańniu rysi. Najaŭnaść statusu achovy nie harantuje jaho biezumoŭnaha prytrymlivańnia.
Brakańjerstva było najbolš važnym faktaram, jaki abmiažoŭvaŭ kolkaść rysi ŭ Biełaviežskaj puščy ŭ 1991-1994 hadach. Śmiarotnaść ad brakańjerstva składała 71% ahulnaha hadavoha ŭzroŭniu śmiarotnaści rysiaŭ.
Nichto z navukoŭcaŭ nie daść kankretnych danych, kali papulacyja rysi moža «ŭpaści». U dačynieńni da takoha charyzmatyčnaha vidu, jak ryś, zaŭsiody prysutničaje faktar brakańjerstva. Kali da hetaha dadać aficyjny dazvoł na palavańnie, va ŭmovach Biełarusi papulacyja rysi moža chutka «skončycca».
Jašče adnoj surjoznaj pahrozaj źjaŭlajecca budaŭnictva vysakachutkasnych daroh i aŭtamahistralaŭ, jakija padzialajuć asiarodździe pražyvańnia rysi.
Frahmientacyja ahulnaj terytoryi pražyvańnia rysi ŭ vyniku dziejnaści čałavieka: płaty ŭzdoŭž miežaŭ, kalučy drot i minnyja pali — stvarajuć śmiarotnyja pieraškody na šlachu žyvioł.
Novy płan kiravańnia
Dla zachavańnia papulacyi rysi ŭ Biełarusi ŭ 2011 hodzie byŭ pryniaty «Płan kiravańnia papulacyjaj rysi jeŭrapiejskaj u Respublicy Biełaruś». Ekałahična patencyjnaja kolkaść rysi ŭ Biełarusi ŭ płanie kiravańnia skłała 1 520 žyvioł pry ŭmovie, što stan karmavoj jomistaści lasnych uhodździaŭ dla jaje zastaniecca na ŭzroŭni 2006-2008 hadoŭ.
Na dumku pieršaha namieśnika ministra pryrodnych resursaŭ i achovy navakolnaha asiarodździa Balasłava Pirštuka, karmavoj bazy ŭ lasach Biełarusi dastatkova i na 2 000 rysiaŭ. Pra heta jon raskazaŭ padčas «haračaj telefonnaj linii» ŭ traŭni 2020 hoda. Niedazasielenaść terytoryi ŭ cełym pa krainie składaje kala 35% ad aptymalnaj kolkaści rysiaŭ.
U 2021 hodzie kolkaść rysiaŭ dasiahnuła 1 002 asobin abo tolki 66,8% ad ekałahična patencyjnaj jaje kolkaści. U 2022 hodzie na asnovie danych ankietnaha apytańnia navukoŭcy naličyli na terytoryi Biełarusi kala 1 100-1 200 asobin rysiaŭ. Pa ich danych, kolkaść rysiaŭ pavialičyłasia amal u 3 razy ŭ paraŭnańni z danymi za 2006-2009 hady (390 asobin), ale ŭsio jašče nie dasiahnuła ekałahična patencyjnaj kolkaści.
U ciapierašni čas navukoŭcy NPC NAN pa bijaresursach praciahvajuć daśledavańni pa vyznačeńni kolkaści rysi ŭ Biełarusi i stanu jaje papulacyi. Na asnovie hetych danych buduć prymacca rašeńni ab pryrodaachoŭnaj katehoryi i zachavańni rysi ŭ novaj redakcyi Čyrvonaj knihi ŭ 2024 hodzie.
Akramia taho, dla pryniaćcia rašeńnia ab rehulavańni kolkaści hetaha redkaha vidu pavinien być raspracavany i zaćvierdžany novy Płan kiravańnia papulacyjaj rysi ŭ Biełarusi.
Asnoŭnyja pahrozy zastajucca
Pavieličeńnie kolkaści rysiaŭ u apošnija hady, mahčyma, źviazana z pavieličeńniem kolkaści kapytnych u lasach Biełarusi. Pa zaklučeńni navukoŭcaŭ, kolkaść kazuli pavialičyłasia prykładna ŭ šeść razoŭ za apošnija dvaccać hadoŭ. I kolkaść rysi taksama pavialičyłasia. Tamu nielha śćviardžać, što ryś adyhryvaje klučavuju rolu ŭ źniščeńni kazul.
Nie stracili aktualnaści ŭ biełaruskich lasach asnoŭnyja pahrozy, jakija akazvajuć niehatyŭny ŭpłyŭ na kolkaść rysiaŭ: vysiečka staraŭzrostavych lasoŭ, rekreacyjnaja nahruzka (u tym liku paŭsiudny zbor jahad i hryboŭ, adpačynak u lasach), uzvorvańnie ziamiel, asušeńnie bałot, budaŭnictva daroh i płatoŭ na šlachach mihracyi, asieńnie-zimovaje zahonnaje palavańnie z vykarystańniem sabak.
Takim čynam, na siońnia padstaŭ dla vyklučeńnia vidu z Čyrvonaj knihi niama. Ryś — heta toj drapiežnik, čyja kolkaść nie moža pavialičvacca biaźmierna. Jana vielmi zaležyć ad najaŭnaści achviar. U rysi vialikija lasnyja terytaryjalnyja ŭčastki i vielmi nievialikaja naradžalnaść dy vyžyvalnaść.
Ilustracyjny malunak
Kab nie było šmat lisic dy babroŭ
Składanyja ŭzajemaadnosiny pamiž roznymi žyviołami ŭ pryrodzie poŭnyja dramatyčnych momantaŭ. Ryś u stanie zabić darosłuju vaŭčycu, jana paluje na janotapadobnaha sabaku i lisicu — vidy, jakija palaŭničyja haspadarki ŭ Biełarusi abviaścili niepažadanymi.
Rysi — adzin z naturalnych miechanizmaŭ strymlivańnia kolkaści babroŭ, jakija padčas pavieličeńnia kolkaści ŭ Biełarusi stvarajuć šerah prablem, padtaplajučy ŭčastki lasoŭ abo ładziačy damby i nory ŭ niepažadanych dla ludziej miescach.
Z metaj viarnuć hetaha charyzmatyčnaha drapiežnika ŭ pryrodu papulacyi rysiaŭ adnaŭlali ŭ Šviejcaryi, Słavienii, Italii, Čechii, Aŭstryi, Hiermanii, Francyi.
Čytajcie taksama:
«Kolkaść miadźviedziaŭ hałapuje ŭ našaj krainie». Šunievič prapanavaŭ šlachi vyrašeńnia prablemy
U Biełarusi stvorać novuju Čyrvonuju knihu i vyklučać ź jaje niekatoryja vidy
Šunievič: Treba vyklučyć z Čyrvonaj knihi zubroŭ, miadźviedziaŭ i rysiaŭ, a na busłoŭ pačać palavać
