«Dla mianie adnolkava važna być i biełarusam, i habrejem, i šviedam». Čałaviek, jaki vyjechaŭ ź Biełarusi ŭ minułym stahodździ, raskazaŭ, jak i čamu pryjšoŭ da biełaruskaj movy paśla 2020-ha
Źmicier Vaserman pakinuŭ Biełaruś u 1996 hodzie i z tych časoŭ žyvie ŭ Šviecyi. Da biełaruskaj temy jon viarnuŭsia paśla doŭhaha pierapynku ŭ 2020 hodzie, kali vyjaviłasia, što «biełarusam heta patrebna». I pry hetym pryjšoŭ nie tolki da Biełarusi, ale i da biełaruskaj movy. Vydańnie BG.Media parazmaŭlała sa Źmitrom pra jahony šlach da biełaruskaj movy padčas doŭhaj emihracyi, padabienstva biełaruskaha i habrejskaha dośviedu, a taksama miesca biełaruskaj identyčnaści siarod inšych.
Źmicier Vaserman u Stakholmie. Fota z fejsbuk-staronki Źmitra Vasermana
Pra zhodu biełarusaŭ na dyktaturu
— Ja zaŭsiody ličyŭ, što biełaruskaja mova musić być dziaržaŭnaj, ale asabista nie byŭ zacikaŭleny ŭ kulturnych pytańniach naohuł. U Biełarusi pierad tym, jak źjechać, ja pracavaŭ mieniedžaram pa raspaŭsiudzie ŭ «Biełaruskaj dziełavoj haziecie» i haziecie «Imia». Heta byli rasiejskamoŭnyja prademakratyčnyja vydańni.
Biełaruś mianie, zrazumieła, cikaviła, bo ja tam naradziŭsia, vyras, prymaŭ udzieł u demakratyčnym ruchu. Ale chutčej nie z kulturnickaj, nie z moŭnaj pierśpiektyvy. Mnie chaciełasia, kab Biełaruś była volnaj, a ŭsio astatniaje z hetym pryjdzie.
Potym ja šmat hadoŭ mała cikaviŭsia Biełaruśsiu pa dźviuch pryčynach. Pa-pieršaje, ja źjechaŭ, mnie treba było budavać novaje žyćcio. Pa-druhoje, mnie da 2020 hoda zdavałasia, što biełarusam samim heta nie vielmi patrebna, što bolšaść biełarusaŭ zhodnaja na žyćcio ŭ dyktatury.
Łukašenku doŭha ŭdavałasia stvarać u biełarusaŭ iluziju, što jon karystajecca padtrymkaj bolšaści, i navat demakratyčnyja siły ličyli, što tyran zdolny vyjhrać vybary biez falsifikacyj, choć i nie z takim vynikam.
Pra rasstralanych biełaruskich i habrejskich paetaŭ
A 2020 hod źmianiŭ usio. Jon pakazaŭ, što biełarusam heta patrebna. Ja, možna skazać, viarnuŭsia ŭ biełaruskuju palityku, budučy ŭ Šviecyi.
Chacia cikavaść da movy i kultury pryjšła troški paźniej. Spačatku taksama cikaviŭ najpierš demakratyčny kampanient: kab biełarusy pieramahli prarasijskuju dyktaturu. Potym, kali ja pačaŭ zahłyblacca, mnie stali cikavymi i astatnija pytańni. Mnie stała bolš zrazumiełaj suviaź pamiž dyktaturaj i rusifikacyjaj.
Dyktatura — heta instrumient rusifikacyi Biełarusi. A možna kazać i ŭ advarotnym paradku: rusifikacyja — heta instrumient dyktatury. Prablema Rasijskaj Impieryi / SSSR / Rasijskaj Fiederacyi ŭ tym, što kali my spytajem siaredniaha rasiejca, što važniej: demakratyja ci vialikaja dziaržava — adkaz zaŭsiody budzie: vialikaja dziaržava.
«Niezaležnaść, u tym liku kulturnickaja niezaležnaść, absalutna nieabchodnaja dla taho, kab Biełaruś mahła być svabodnaj demakratyčnaj krainaj».
Źmicier Vaserman na Kanfierencyi biełarusaŭ śvietu ŭ Vilni. Fota z fejsbuk-staronki Źmitra Vasermana
Padšturchnuła na hetym šlachu razumieńnie, nakolki rusifikacyja była metanakiravanaj palitykaj. Jana nie atrymałasia sama saboj, jak mnohija ličać: byccam u niejki čas ludzi pierastali razmaŭlać pa-biełarusku i pačali razmaŭlać pa-rasiejsku. Heta rabiłasia praz žudasny hvałt.
Tut treba ŭzhadać Noč rasstralanych paetaŭ. Źniščyli kala 130 čałaviek. Ja pačynaju heta ekstrapalavać na Šviecyju: tut zaraz kala 10 miljonaŭ, troški bolš, čym u Biełarusi, ale ŭ tahačasnaj Biełarusi žyło kala 5 miljonaŭ. Ja zadumvajusia, ci navat viedaju ŭ Šviecyi kala 250-260 čałaviek kulturnaj elity? Kali ich źniščyć, ničoha nie zastaniecca, heta budzie ŭ kultury vypalenaja ziamla.
Toje ž samaje tyčycca maich prodkaŭ, jakija razmaŭlali na idyšy. Siarod hetych 130 čałaviek było šmat kulturnych dziejačoŭ, jakija pisali i razmaŭlali na idyšy. Z hetym zdaryłasia toje ž samaje: kultura idyš była źniščanaja jašče raniej, čym było źniščana padčas Chałakostu habrejskaje nasielnictva. Etnacyd išoŭ papieradzie fašysckaha hienacydu.
Da hetaha było šmat habrejskich škoł, pisałasia šmat litaratury. Maja babula — dziŭny prykład: jaje rodnaj movaju, jakoj razmaŭlali ŭ siamji, byŭ idyš. Kali pačali źmianšać kolkaść škoł na idyšy, jana pajšła ŭ biełaruskuju škołu. Potym biełaruskuju škołu taksama začynili, i daviałosia davučvacca ŭ rasiejskamoŭnaj škole.
Tamu da mianie pryjšło razumieńnie, što kali ŭ mianie jość mahčymaść razmaŭlać biełaruskaj, ale ja razmaŭlaju ŭ pobycie rasiejskaj, ja źjaŭlajusia nie tolki achviaraj hetaj palityki, ale i jaje instrumientam. Kali b ja moh razmaŭlać na idyšy — na žal, u mianie niama dośviedu, — ja b taksama vykarystoŭvaŭ hetuju mahčymaść, kab navučyć svaich dziaciej, kab hetaja mova nie źnikła zusim. Hety ciahnik, na žal, užo syšoŭ.
Pra biełarusizacyju šviedskich biełarusaŭ
Arhanizacyja «Biełarusy Šviecyi» da 2020 hoda była vielmi maleńkaja, nakiravanaja pierš za ŭsio na kulturnickuju dziejnaść i ŭsia takaja biełaruskaja. U joj było 16-18 čalcoŭ, vielmi niašmat.
U 2020 hodzie, jak i ŭsia Biełaruś, hetaja arhanizacyja vielmi palityzavałasia. Toje, što adbyvałasia, było niemahčyma ihnaravać. U joj stała bolš za 200 čalcoŭ. Bolšaść razmaŭlała pa-rasiejsku, jak i siarod biełarusaŭ uvohule na siońniašni dzień. I bolšaść kamunikacyi stała rasiejskamoŭnaj, tamu što treba było, kab ludzi razumieli. Ale potym šmat čalcoŭ zacikaviłasia biełaruskaj kulturaj.
U nas źjaviŭsia kurs biełaruskaj movy dla tych, chto choča pačać razmaŭlać. Znoŭ padniałasia cikavaść da kulturnickaj Biełarusi, nie tolki palityčnaj. Zaraz u supołcy idzie praces unutranaj biełarusizacyi, i idzie naturalnym čynam, biez usialakaha cisku. Dumaju, što heta toje, što budzie adbyvacca ŭ Biełarusi, kali Biełaruś budzie vyzvalenaja.
Zrazumieła, vajna padšturchnuła hety praces, i mianie asabista padšturchnuła, tamu što ja bačyŭ, nakolki aburaje našych ukrainskich siabroŭ, kali ludzi pačynajuć ź imi razmaŭlać na rasiejskaj movie.
«Treba razumieć, što hety hvałt, pra jaki ja razmaŭlaŭ raniej, kali kazaŭ pra Noč rasstralanych paetaŭ, ukraincy bačać zaraz. Kali akupanty ŭvachodziać u horad, pieršaje, što jany robiać, — heta mianiajuć usie šyldy i staviać pomnik Puškinu».
Dla ich vielmi balučaja i vielmi zrazumiełaja suviaź pamiž kulturnickim impieryjalizmam i vajskovym impieryjalizmam. Dla nas, biełarusaŭ, jana taksama stała bolš zrazumiełaj.
Ja pačaŭ razmaŭlać pa-biełarusku paśla pačatku vajny, i šmat inšych u našaj supołcy.
Źmicier Vaserman (sprava) na Oslo Freedom Forum. Fota z fejsbuk-staronki Źmitra Vasermana
Pra šmatidentyčnuju siamju
Ja vykarystoŭvaju biełaruskuju doma. Z hetym nie ŭsio vielmi prosta. Maja žonka razmaŭlaje pa-rasiejsku, ale jana razumieje biełaruskuju, z hetym asablivych prablem niama. Ale ŭ mianie troje dziaciej, i jany zbolšaha nie čuli biełaruskuju movu. I im vielmi składana.
Nie zaŭsiody dobra adčuvajecca, kali tata pačaŭ na movie, jakuju im składana razumieć. Tamu ja namahajusia znachodzić bałans, kab heta pracavała. Kali jany niešta nie razumiejuć, tłumaču heta pa-rasiejsku, ci pa-šviedsku, ci pa-anhielsku. Jany ŭ mianie šmatmoŭnyja.
Heta składana, kali tolki adzin čalec u siamji pierajšoŭ na biełaruskuju. Ale, ja dumaju, heta pytańnie času, kali heta pačnie pracavać lepš. Ja nie patrabuju, kab maje dzieci razmaŭlali pa-biełarusku, ale było b dobra, kali b jany praź niejki čas pačali jaje volna razumieć.
Dzieci ŭ pieršuju čarhu ličać siabie šviedami, u druhuju — habrejami, tamu što jany atrymali habrejskuju adukacyju. Biełaruskaść dla ich stała čymści novym, što pryjšło ŭ apošnija hady. Da hetaha Biełaruś była prosta krainaj, dzie mama z tatam naradzilisia.
«Identyčnaść uvohule vielmi składanaja reč. Niekatoryja ludzi ličać, što možna mieć tolki adnu identyčnaść. Ja z hetym nie zhodny. Dla mianie adnolkava važna być i biełarusam, i habrejem, i šviedam. Ja dumaju, što heta tolki robić mianie bahaciejšym».
Pra pierśpiektyvy biełaruskaj nacyjanalnaj dziaržavy
Kali my dastatkova chutka pieramožam, i ludzi jašče nie paśpiejuć intehravacca ŭ tych krainach, dzie jany žyvuć, to pabudova nacyjanalnaj dziaržavy mnie zdajecca realnaj. Na žal, z časam adsotak tych, chto vierniecca, budzie źmianšacca. Ale ŭsio roŭna isnavańnie biełaruskaści za miažoj, ja ŭpeŭnieny, stanie katalizataram dla biełaruskaści ŭ Biełarusi.
Kali pahladzieć, jak heta było ŭ bałtyjskich krainach, — naprykład, u nas jość «Estonski dom», jaki vielmi dapamahaje zaraz biełarusam. Jany sami prajšli praz heta. Jon byŭ stvorany padčas savieckaj akupacyi, kab zachoŭvać estonskuju kulturu, kab raźvivać litaraturu, kab upłyvać z-za miažy na toje, što adbyvajecca ŭ Estonii, drukavać, vieści radyjoviaščańnie i h. d.
Kali pahladzieć na Zachodniuju Ukrainu, jakaja była da Pieršaj suśvietnaj vajny ŭ składzie Aŭstra-Vienhryi i dzie było bolš svabody dla raźvićcia ŭkrainskaj kultury, to potym heta ŭsio ŭziali z saboj i va Uschodniuju Ukrainu, jakaja była ŭ składzie Rasijskaj Impieryi. Ja baču, što dyjaspara adyhraje svaju važnuju rolu ŭ budučyni.
«U mianie adčuvańnie, što biełarusizacyja — heta ŭsieahulny praces, što ŭ inšych dajasparach taksama takoje adbyvajecca. Prynamsi pamiž skandynaŭskimi supołkami my razmaŭlajem pa-biełarusku. Paśla 2020 hoda, kali ŭsie hetyja supołki raśli i arhanizoŭvalisia, my zbolšaha razmaŭlali na rasiejskaj, zaraz na biełaruskaj».
Taksama ŭ dziejnaści Narodnaj ambasady my ŭsio bolš razmaŭlajem pa-biełarusku. Samaja pieršaja kanfierencyja, jakuju my arhanizoŭvali ŭ Vilni ŭ 2021 hodzie, była zbolšaha rasiejskamoŭnaja. Apošniaja, jakaja była ŭ Varšavie, na 80-90% była biełaruskamoŭnaja.
Źmicier Vaserman (druhi źleva) na Kanfierencyi biełarusaŭ śvietu ŭ Vilni. Fota z fejsbuk-staronki Źmitra Vasermana
My namahajemsia, kab biełaruskija dzieci mahli atrymlivać uroki biełaruskaj movy. U Šviecyi jość sistema adukacyi na «chatniaj» movie, jak heta nazyvajecca. Pakul treba vyrašyć składanyja jurydyčnyja pytańni, kab heta stała mahčymym.
Ale kali my nie pieramožam prarasiejskuju dyktaturu ŭ najbližejšyja hady abo dziesiacihodździ, to pierśpiektyva, na žal, budzie vielmi zmročnaj. Ale my ŭsie spadziajemsia na lepšaje, tamu što ŭvieś histaryčny dośvied kaža, čto časam adbyvajucca chistańni pamiž svabodaj i tyranijaj, ale bolšaść nacyj usio ž prychodzić da svabody i demakratyi.
Čytajcie taksama:
