Mačuliščy, Mačuliščy… A što značyć pa-biełarusku «mačulišča»?
Niadaŭniaja dyviersija suprać rasijskaha samalota, jaki kaardynavaŭ bambiožki Ukrainy, zrabiła nazvu aeradroma Mačuliščy suśvietna viadomaj. Ale mała chto navat ź biełarusaŭ viedaje, što aznačaje hetaja nazva, piša Aleś Bieły.
Skrynšot ź videa, źniataha z drona padpolščykaŭ padčas jaho padlotu da rasijskaha samalota ŭ Mačuliščach
Historyja vajskovaha aeradroma kala vioski Mačuliščy Minskaha rajona pačałasia ŭ 1930-ja hady.
Viadoma, što 16 vieraśnia 1939 hoda adsiul vypraviŭsia ŭ svoj apošni palot słavuty lotčyk Siarhiej Hrycaviec, jaki trahična zahinuŭ praz paru hadzin pry niaštatnaj pasadcy na aeradromie Bałbasava pad Oršaj.
Stratehičny aeradrom Mačuliščy budavaŭ na praciahu 1948—1950 hadoŭ 11-ty asobny aeradromna-budaŭničy połk. Sa štatam try tysiačy čałaviek jon uvachodziŭ u skład budaŭničaha ŭpraŭleńnia Biełaruskaj vajskovaj akruhi. Možna ŭjavić sabie razmach hetaj budoŭli. Savieckaja impieryja rychtavałasia da Treciaj suśvietnaj vajny, u tym liku atamnaj, i resursaŭ na heta nie škadavała. Adnaho hruntu było pieramieščana 2 miljony (!) kubamietraŭ. U dalejšym aeradrom nie raz pašyraŭsia i dabudoŭvaŭsia.
Nazvu «Mačuliščy» ja ŭpieršyniu pačuŭ, kali mnie było hadoŭ 7 ci 8. Baćka ź niejkaj nahody ŭspaminaŭ adnosna niadaŭni vizit u Minsk prezidenta Francyi Žorža Pampidu (1973) i skazaŭ, što jahony samalot tady sadziŭsia nie ŭ hramadzianskim aeraporcie, a ŭ Mačuliščach. A
mama patłumačyła mnie pachodžańnie nazvy: «heta miesca, dzie niekali mačyli lon».
Pačynajučy z rańniaha dziacinstva i až da siońnia jana zaŭždy tłumačyć mnie sens biełaruskich słoŭ, u tym liku samych redkich, siarod jakich i słovy ź lepielska-ŭšackaha rehijona. Tamu amal kolki siabie pamiataju, hetaje słova dla mianie zaŭsiahdy niešta značyła. Nu a ciapier, badaj, nadyšoŭ čas pra jaho napisać trochi padrabiaźniej.
Słova «mačulišča» typova biełaruskaje, daŭniaje. Jano pachodzić ad słova «mačuła», «mačyła» — nizok, dzie močać lon, kanopli. Pa-rusku i pa-ŭkrainsku jaho anałah pišacca adnolkava, tolki vymaŭlajecca pa-roznamu: močiło. U adnoj ukrainskaj narodnaj pieśni pra kachańnie piajecca: Nie chodi ti koło vodi ta j koło močiła, Budie mati narikati, ŝo-m tia zvołočiła.
Biełaruskaje słova «mačulišča» stvorana na toj ža ŭzor, što i haradzišča (miesca, dzie raniej byŭ horad), zamčyšča (miesca, dzie raniej byŭ zamak), bulbianišča, bulbišča (miesca, dzie pierad tym rasła bulba), klecišča, školišča (miesca, dzie raniej stajała «škoła» — tak pa-starabiełarusku nazyvali sinahohu), uročyšča, schovišča, — dla biełaruskaj movy takoje słovaŭtvareńnie vielmi charakternaje, paraŭnalna bolš častaje, čym u inšych słavianskich movach.
Nasielenych punktaŭ z takoj nazvaj u Biełarusi šmat. Aproč davoli bujnoha i viadomaha dziakujučy vajskovaj bazie miastečka MačuliščY, jość jašče vioski z nazvaj MačuliščA. Pa adnoj u Buda-Kašaloŭskim, Kamianieckim, Łahojskim, Minskim, Rasonskim rajonach. U Krupskim rajonie takich viosak ažno dźvie. I ŭ dadatak — adna ŭ Nievielskim rajonie, jaki adyšoŭ da Rasii ŭ 1920-ja hady, i dźvie ŭ Sumskaj vobłaści Ukrainy (Puciŭlski i Kanatopski rajony).
Nazvy «Mačulišča» raŭnamierna raśsiejanyja pa ŭsim byłym areale biełaruskaj movy. I takaja raspaŭsiudžanaść śviedčyć pra toje, što dla biełarusaŭ vyroščvańnie i apracoŭka lonu tradycyjna było važnaj spravaj.
Nie adnu tysiaču hadoŭ u tradycyjnaj sialanskaj haspadarcy lon irvali ŭ druhoj pałovie žniŭnia. Vyrvany źviazvali ŭ snapy i stavili ŭ kučki. Zatym adździalali hałoŭki ad ściobłaŭ: abivali ci abryvali. Dla hetaha vykarystoŭvali admysłovuju pryładu — pranik ci dračak, jakaja z vyhladu nahadvaje draŭlanuju matyku ź niekalkimi zubami. Zatym ilnianuju sałomku vymočvali ŭ vadzie 3—6 tydniaŭ u zaležnaści ad nadvorja.
Zamočvać lon (a taksama kanopli) treba było, kab potym (užo paśla sušeńnia) vałokny lahčej i paŭniej adździalalisia ad kastrycy. Ale nie zaŭsiody zamočvańnie adbyvałasia ŭ admysłovych vadajomach. Časta było dastatkova žnivieńskich i vieraśnioŭskich daždžoŭ i rosaŭ. Ale z mačułami (mačyłami) ŭsio ž taki chutčej i bolš nadziejna.
Lon vyrvany. Fota: Wikimedia Commons
Mačuły (mačyły, mačuliščy) daŭniej uładkoŭvali ŭ nizkach, plosach siarod papłavoŭ. Heta byli naturalnyja abo štučnyja sažałki, jamy, kalužyny. Časam dla mačuł (mačył, mačuliščaŭ) u ziamlu zaryvali vialikuju draŭlanuju skryniu. Darečy, miesca, dzie vymočvali draŭlanyja bočki, kab švy syšlisia ščylniej i nie prapuskali vadkaść, taksama mahli nazyvać mačułami (mačyłami, mačuliščami).
Dobra padmokły lon stavili ŭ vialikija kuli, potym vysušvali i pačynali miać (cierci) pry dapamozie miałki (ciernicy). A potym vałakno trapali (ačyščali ad kastrycy) trapłom. Zatym časali draŭlanymi ci mietaličnymi hrebniami. Ułasna nieabchodnaść vymočvańnia i tłumačyć, čamu tolki ŭ kastryčniku atrymlivali kudziel.
Adkidy vytvorčaści — kastrycu — palili. Ale byli bolš praktyčnyja sposaby jaje vykarystańnia: uciaplalnik, napaŭnialnik dla bietonu, mulčy dla aharodnictva i h. d.
Jak piša ŭ knizie «Pinskija bałoty» (2022) polski historyk Słavamir Łotyš, u mižvajenny čas mačuły, uładkavanyja prosta na bierazie adkrytych vadajomaŭ, zrabilisia vialikaj ekałahičnaj prablemaj dla zachodniaha Paleśsia. Asabliva tyja, dzie vymočvalisia kanopli. U takich miescach adbyvaŭsia masavy mor ryby, dyj sami ludzi časta mieli prablemy sa zdaroŭjem, spažyvajučy vadu z takich vadajomaŭ. Doŭhaje vymočvańnie hetych, pa sutnaści, taksičnych raślin rezka źnižaje ŭtrymańnie kisłarodu ŭ vadzie, a taksama viadzie da rastvareńnia ŭ joj vocatnaj, prapijonavaj i inšych kisłotaŭ.
Intuityŭna hetaja niebiaśpieka ŭśviedamlałasia tradycyjnaj kulturaj zdaŭna, tamu mačuły i staralisia ŭładkoŭvać u adnosna izalavanych štučnych vadajomach. Ale na nizinnym Paleśsi, vidać, časam niaprosta było znajści miesca dla takich. Da taho ž śpiecyfičnaja paleskaja mientalnaść u spałučeńni z ekanamičnymi ciažkaściami časoŭ Vialikaj depresii časta pryvodziła da nadzvyčaj biezadkaznych sposabaŭ ekanamičnaj dziejnaści. I heta tyčycca nie tolki hadoŭli lonu i kanoplaŭ.
U naš čas, kaniešnie, technałohii istotna madernizavalisia, i paŭsiudnyja niekali mačuły (mačyły) siońnia nidzie nie sustrenieš. Tamu i słova hetaje bolšaści našych suajčyńnikaŭ niezrazumiełaje. Ale pamiać pra miescy, dzie niekali jany byli, zastałasia ŭ tapanimicy Biełarusi ŭ formie «mačuliščaŭ» i takim čynam źjaŭlajecca napaminam pra tysiačahadovy zaniatak našych prodkaŭ.
Tamu varta viedać pra jaho značeńnie i siońnia. Tym bolš, što šmat jakija krajaznaŭčyja muziei ŭ svaich ekspazicyjach raspaviadajuć pra poŭny cykł tradycyjnaj vytvorčaści lonu i navat niaredka prapanujuć jaho poŭnuju dziejnuju rekanstrukcyju.
Paet Vasil Zujonak, jaki naradziŭsia ŭ v. Mačulišča Krupskaha rajona (z toj jaho častki, jakaja bližej da Chałopieničaŭ), pryśviaciŭ rodnaj vioscy — a pa sutnaści, i ŭsim inšym Mačuliščam — voś takija pryhožyja radki (1962 h.):
Mačulišča…
Vidać, i pry Jaryle
Ilny ŭ nas siejali,
Vymočvali ŭ mačyle.
Biel-kužal tkali, prali, vyšyvali,
Kašuli ŭ kajstry
Napaminkam kłali.
…Spadajuć ručainki —
Dźvie darožki:
Błakitny lon i vasilki-vałoški —
Uzor niachitny,
Vyšyty taboju,
Što dzień i noč nie viedali spakoju…
Zavichałasia dy ščyravała,
Abdymała dy miłavała…
O, ruki,
Ruki ŭ ilnianoj staroncy, —
Duchmianaść pola i haračnaść sonca.
Mačulišča — błakit paloŭ-
Niabios —
Błakit vačej — błakit tumanny
Śloz.
Čytajcie taksama:
Šeść miescaŭ, dzie siońnia možna nabyć biełaruskija knihi ŭ Polščy
