«Dzie raście dzivanna — biez pasahu panna»
Samotnaja kvietka, ź jakoj raniej rabili napoi, maje bahaty mifałahičny bekhraŭnd, raskazvaje doktar historyi Aleś Bieły.
Harbata ź dzivanny. Shutterstock.com, by Madeleine Steinbach
Zievana, Dana ci Dzivanna?
U haradzienskim majontku Karobčycy jość restaran «Zamak Zievany». Jak vynikaje z rekłamy hetaj ustanovy, jon nazvany ŭ honar ahulnasłavianskaj bahini palavańnia. Pryhožy vitraž z vyjavaj maładoj žančyny azdablaje vysokuju zału restarana. Usio šykoŭna. Adno tolki reža vucha hetaje imia. Niaŭžo sapraŭdy Zievana?
Nieparaŭnalna čaściej sustrakajecca inšaje, choć i padobnaje pa hučańni imia — Dzivanna. Heta mierkavanaja słavianskaja bahinia, jakuju siońniašnija mifołahi rekanstrujavali na padstavie falkłornych zhadak i paviedamleńniaŭ daŭnich polskich chranistaŭ. Tyja atajasamlivali Dzivannu z rymskaj Dyjanaj i hreckaj Artemidaj — bahiniami palavańnia. Adtul i pajšło mierkavańnie, što słavianskaja Dzivanna taksama była apiakunkaj palaŭničych. Choć heta tolki viersija, zusim nie fakt.
Z taho, što my viedajem praz relikty hetaha kultu ŭ słavianskim śviecie, Dzivanna apiekavałasia lasami i raślinnaściu ŭvohule. Dbała pra žyćciovuju siłu i zdaroŭje. Mahčyma, asabliva pra žanočaje repraduktyŭnaje zdaroŭje, a adpaviedna, i pra kachańnie. Choć i heta tolki hipatetyčna, bo falkłornyja źviestki, što da nas dajšli, uryŭkavyja i supiarečlivyja. Sučasnyja ŭkrainskija daśledčyki schilajucca da mierkavańnia, što hałoŭnaje imia bahini było Dana i što jana była zachavalnicaj rek, ručajoŭ i azioraŭ. Ad čaho byccam by i pachodziać nazvy kštałtu D[a]niapro, Don, Dunaj, D[a]niestr. Davoli sprečnaje atajasamleńnie, jakoje nie paćviardžajecca ni biełaruskim, ni polskim materyjałam.
Ale my tolki padkreślim, što jak apiekavańnie palaŭničymi nie vyhladaje asnoŭnaj funkcyjaj bahini, tak i varyjant imia Zievana — nietypovy. Pačatkovaje «z» chutčej sustrakajecca jak ruskamoŭnaja adaptacyja polskaha i biełaruskaha «dz». Abraŭšy nie samy raspaŭsiudžany varyjant imieni, uładalniki restarana ŭ Karobčycach byccam abrezali i ŭłasna biełaruskija karani, i doŭhi šerah staradaŭnich sensavych asacyjacyj.
A zaadno absiekli mifałahičnuju suviaź Dzivanny z pryhožaj žoŭtaj kvietkaj našych paloŭ.
Vitraž u «Zamku Zievany» ŭ Karobčycach. Fota z sacyjalnych sietak
Panna, u jakoj prasili zdaroŭja
Z daŭnich časoŭ prasočvajecca tradycyja atajasamlivańnia Dzivanny-bahini z adnajmiennaj raślinaj. U antyčnaści vieryli, što dzivanna adpužvaje złych duchaŭ. Adysiej ratavaŭsia ad čaraŭ Cyrcei, spalvajučy jaje ściobły. A ŭ sučasnaj Litvie isnuje zvyčaj zapalvać ad ich pachavalnyja śviečki, bo suchija ściobły dzivanny vielmi dobra harać.
Pra vykarystańnie ściobłaŭ abo liścia «panny» ŭ jakaści knotaŭ dla śviečak abo łučyny pisaŭ va «Uspaminach z Vałyni, Paleśsia i Litvy» piśmieńnik XIX stahodździa Juzaf Ihnacy Krašeŭski. Isnuje taksama hipoteza, byccam viadomy zvyčaj aśviačeńnia i zapalvańnia hramničnych śviečak pachodzić jašče z pahanskich časoŭ i maje niepasrednaje dačynieńnie da kultu Dzivanny. Maŭlaŭ, chryścijanstva paźniej admysłova pryznačyła na dzień šanavańnia hetaj bahini ŭ lutym śviata Hramnicy (Strečańnie), kab zamiaścić pahanski kult chryścijanskim kultam Maci Božaj. Ciažka skazać, ci mienavita tak było ŭ vypadku Hramnic, ale sapraŭdy ślady zmahańnia carkvy z kultam «bahini-panny» i zamiaščeńnia jaho kultam Dzievy Maryi ŭ reliktach narodnaj abradnaści prahladajucca.
Tut ja chaču padziakavać etnalinhvistcy Taćcianie Vałodzinaj, jakaja padzialiłasia niekalkimi etnahrafičnymi zapisami, dzie zhadvajecca mahičnaja raślina.
Voś, naprykład, apisańnie zamovy, zroblenaje falkłarystami ŭ 1984 hodzie ŭ vioscy Charomsk Stolinskaha rajona: «Jak ot buvaje dzicia małeje da tako chudzieńko, to kłali da kupali joho ŭ hetom zilli, da jak joho kupajuć, to kładuć chleb i hrošy, ale ŭrodzie płociać i hovorać: «Panna Dyvanna, prošu vašej imości, štob dali miasa na kości». Tut dobra bačna, što vyzdaraŭleńnie čakajecca nie tak ad užyvańnia raśliny jak lekavaha srodku, jak ad samoha zvarotu da zvyšnaturalnaj isnaści «panny-dzivanny».
Zapis ź vioski Smykovičy Akciabrskaha (kaliści Rudabielskaha) rajona tolki dapaŭniaje karcinu pakłanieńnia kvietcy-bahini. Žančyna 1929 hoda naradžeńnia, Jaŭhienija Łukaševič, raspaviadaje, što jaje babula chadziła — apranuŭšysia va ŭsio čystaje, u padviazanym biełym fartušku, — rvać «niejkuju pannu». A pryjšoŭšy na miesca, pryhavorvała: «Panna, panna, ja pryjšła ciabie nie rvać, a ŭ ciabie zdaroŭja prasić».
Tak što kult bahini Dzivanny praz nadańnie mahičnych ułaścivaściaŭ adnajmiennaj raślinie byŭ niekali davoli mocny, kali jaho ślady možna sustreć i siońnia.
Dzivanna (łac. Verbascum, viadomaja ŭ nas taksama pad nazvaj «karaviak») — rod vysokich (50—150 sm) dvuchhadovych raślin z žoŭtymi kvietkami. Inšyja jaje biełaruskija nazvy: «miadźviedžaje vucha», «panna-dzivanna», dziviena, kasmak, lisiak, trava kasmataja, kaŭtuničnik, šalnik. Maje mocnaje ściabło, pakrytaje popielna-biełym lamcavym apušeńniem. Sielicca pieravažna ŭ nieŭradlivych miescach, byccam staranna paźbiahajučy kankurencyi inšych raślin: na kamianistych schiłach, u stepach, na suchich łuhach, na piaskach, na ŭzbočynach daroh. Adsiul pachodzić daŭniaja prykazka: «Dzie raście dzivanna — biez pasahu panna». Bo dzie raście dzivanna — tam navat žyta nie vyraście.
Fota Shutterstock.com, by Encierro.
Nastoi na ŭsie vypadki
Ale ŭ štodzionnym žyćci našych prodkaŭ dzivanna-raślina hrała nie tolki simvaličnuju, ale i haspadarčuju rolu. Samaje viadomaje jaje vykarystańnie, jakoje dajšło i da našych dzion, — jak lekavaj harbaty, radziej nastojki.
Advar abo śpirtavy nastoj z roznych vidaŭ dzivanny — tradycyjnyja narodnyja leki, viadomyja ŭ mnohich narodaŭ užo nie adnu tysiaču hadoŭ. Pierš za ŭsio imi lačyli kašal, astmu i inšyja zachvorvańni orhanaŭ dychańnia. Akramia hetaha, narodnaja miedycyna prypisvaje dzivańnie ŭłaścivaść dapamahać ad chvarobaŭ straŭnika, apiokaŭ i inšych paškodžańniaŭ skury.
Pakul u siaredzinie XIX stahodździa masava nie raspaŭsiudziŭsia čaj z Kitaja i Indyi, advar dzivanny byŭ adnym z samych papularnych napojaŭ na ziemlach Biełarusi i Litvy. Panna Sałamieja z satyryčnaha apaviadańnia piśmieńnika XIX stahodździa Ihnacyja Chodźki «Samavar» pierakonvała svajho baćku-retrahrada nie adstavać ad mody i pierajści ź dzivanny na čaj: «Ach! Samavary, papuniu, samavar i čaj: heta ž paŭsiul pjuć harbatu zranku i ŭviečary navat, a my adny tolki lipavym ćvietam i dzivannaj dušycca musim. Papa, daliboh musiš kupić samavar».
Kvietki dzivanny ŭtrymlivajuć efirny alej ź miadovym vodaram, tamu ŭ jaje advar dadavali miod, kab padkreślić hety vodar, a taksama rabili admysłovy «miod» z cukru i kvietak dzivanny.
Nasieńnie dzivanny i inšych raślin u słavutym sadzie Juzafa Strumiły ŭ Vilni. Rekłamnaja abviestka z haziety «Kurjer litoŭski», 1832 hod.
Pry pryhatavańni advaraŭ ź dzivanny jość adna važnaja asablivaść. Pakolki ŭsia raślina husta pakrytaja ćviordym puškom, to nastoj ci advar kvietak treba staranna pracadzić praź niekalki płastoŭ marli, kab vydalić drabniutkija vałasinki, zdolnyja vyklikać razdražnieńnie stravavoda i straŭnika.
Žyvioły, darečy, viedajuć pra hetuju niepryjemnuju ŭłaścivaść dzivanny, tamu jaje nie jaduć. Mahčyma, što ŭ tym liku i toje, što žyvioły dzivannu nie jeli, zdaŭna ŭražvała našych prodkaŭ i navodziła na dumki pra mahičnyja ŭłaścivaści samotnaj raśliny.
Užyvali «pannu» i ŭ narodnaj kaśmietałohii. Zadoŭha da vynachodnictva sučasnych šampuniaŭ dziaŭčaty myli advaram dzivanny vałasy — jana aśviatlaje ich i nadaje blask. Pavodle adnoj z hipotez, darečy, hety blask, dy i sam bliščasty vyhlad žoŭtych kvietak u pik letniaj śpioki, na jaki ludzi «dzivilisia», i daŭ dzivańnie jaje nazvu: ad indajeŭrapiejskaha korania *diviti (dei-ṷ-, di-ṷ) — «bliščać», «śviacicca», «ilśnicca», «dzivić».
Voś taki płast sensaŭ chavajecca za niezaŭvažnaj sučasnamu haradskomu čałavieku raślinaj. Dzivanna vartaja taho, kab trapić u «raślinny panteon» Biełarusi i stać našym znakavym vobrazam.
Advar ź dzivanny. Recept
1 stałovuju łyžku sušanych kvietak dzivanny zalivajem šklankaj kipniu, nastojvajem ad paŭhadziny. Pić 2 razy na dzień pa paŭšklanki, dadajučy miod.
«Miod» ź dzivanny. Recept
Śviežasarvanyja kvietki płastami pierasypajuć karyčnievym cukram. Słoik pakidajuć na niekalki dzion, zatym staranna pracedžvajuć praź niekalki stołak marli. Možna trymać u chaładzilniku kala dvuch tydniaŭ.
