Raman Skirmunt: stračany šans BNR
Ci moh u 1918 hodzie los Biełaruskaj Narodnaj Respubliki skłaścisia inakš? Ci mahła tady Biełaruś, jak Litva abo Polšča, stać niezaležnaj? Doktar histaryčnych navuk Aleś Smalančuk bačyć stračany šans na heta, analizujučy bijahrafiju Ramana Skirmunta.
Raman Skirmunt, 1930-ja. Cikava, što paśpiachovy palityk Raman Skirmunt nie mieŭ zakončanaj aśviety. Jon vučyŭsia ŭ Ryžskaj haradskoj himnazii, ale ŭ 15 hadoŭ viarnuŭsia dadomu.
Biełaruskaja historyja XX stahodździa była historyjaj biez Skirmuntaŭ i Radziviłaŭ. Padčas revalucyi 1917—1918 hadoŭ pieramahła radykalnaja sacyjalistyčnaja daktryna, jakaja abiarnułasia fizičnym vyniščeńniem «buržujaŭ» i staroj intelihiencyi. Razam ź imi źniščalisia tradycyi šlachiectva ŭ kulturnym i palityčnym žyćci.
Pamieščyk, pradprymalnik, krajoviec
Raman Skirmunt (1868—1939) naležaŭ da viadomaha rodu, jaki z XVI stahodździa vałodaŭ ziemlami na Paleśsi, a ŭ XIX stvaryŭ u Pareččy na Pinščynie bujny pramysłovy kompleks i pieratvaryŭsia ŭ dynastyju pradprymalnikaŭ. Raman Skirmunt udzielničaŭ u kiravańni haspadarkaj majontka z 15 hadoŭ, a pry kancy XIX stahodździa staŭ jaje hałoŭnym mieniedžaram.
U palityku jon pryjšoŭ u pieryjad revalucyi 1905—1907 hadoŭ, kali impieryja pieraŭtvarałasia ŭ parłamienckuju manarchiju, a byłyja «paddanyja» stali pretendavać na rolu «hramadzian» svajoj ajčyny. Ajčynaj Ramana Skirmunta była histaryčnaja Litva, i pačatak jaho karjery jak palityka byŭ źviazany z «krajovaj idejaj». Krajoŭcy vieryli ŭ mahčymaść fiederacyi narodaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Čytajcie taksama:
Dziŭnaja siamja i niezvyčajnaje kachańnie Ramana Skirmunta — čałavieka, jaki moh uratavać BNR
Na čale biełaruskaha ruchu
Deputatam Dziaržaŭnaj Dumy Raman Skirmunt staŭ u 1906 hodzie. Tady jon uvajšoŭ u skład deputackaj hrupy «Krajovaje koła Litvy i Rusi» («Hrupa zachodnich uskrain»). Jana abjadnałasia z deputatami ad polskich hubierniaŭ, skłała jadro parłamienckaj hrupy aŭtanamistaŭ i adstojvała intaresy biełaruska-litoŭskich pamieščykaŭ.
Ź biełaruskim rucham Skirmunt zbliziŭsia pry kancy 1916 hoda pad upłyvam Maksima Bahdanoviča. Paet pracavaŭ sakratarom u hubiernskim kamitecie pa charčavańni, jakim kiravaŭ Skirmunt. Pra rolu Bahdanoviča ŭ hetym «pryciahnieńni» paleskaha pamieščyka zajaviŭ śledčym AHPU (sprava «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi») Arkadź Smolič, jaki byŭ vielmi blizkim da Bahdanoviča ŭ mienski pieryjad jaho žyćcia. U vyniku Skirmunt apynuŭsia ŭ epicentry maładoha ruchu za niezaležnaść Biełarusi. Kali stvarajecca Biełaruski nacyjanalny kamitet (BNK), Skirmunt — niadaŭni deputat i adzin z samych bahatych ludziej Biełarusi — naturalnym čynam uznačaliŭ jaho.
Mienavita Skirmunt adnym ź pieršych zahavaryŭ pra aŭtanomiju Biełarusi ŭ miežach demakratyčnaj i fiederatyŭnaj Rasii. Razumiejučy važnaść adzinstva ŭsich najaŭnych palityčnych sił, jon zdoleŭ parazumiecca ź biełaruskimi sacyjalistami, a taksama pryvioŭ u BNK ludziej zamožnych: kniahiniu Maryju Mahdalenu Radzivił, kniazia Antonija Radziviła, kniazia Hieranima Druckaha-Lubieckaha, ziemleŭłaśnika Edvarda Vajniłoviča.
Pieršymi apanientami Skirmunta byli palityki revalucyjnaj Rasii, jakija pa-raniejšamu hladzieli na Biełaruś jak na «Sieviero-Zapadnyj kraj iskonno russkich ziemiel». Pieramovy pra aŭtanomiju ckončylisia niaŭdačaj. Heta, a taksama chutki rost papularnaści najbolš sacyjalna-radykalnych palityčnych sił razburyła adzinstva biełaruskaj elity. Sacyjalisty damahlisia vydaleńnia z BNK pradstaŭnikoŭ arystakratyi i šlachty, a taksama adstaŭki Ramana Skirmunta z pasady kiraŭnika. U lipieni 1917 hoda jany zamianili BNK Centralnaj radaj biełaruskich arhanizacyj, jakaja akazałasia niežyćciazdolnaj.
Alternatyva sacyjalizmu
Druhi prychod Skirmunta ŭ biełaruskuju palityku adbyŭsia ŭžo ŭ lutym 1918-ha va ŭmovach niamieckaj akupacyi. 25 lutaha ŭ Miensku ź jaho inicyjatyvy paŭstała Mienskaje biełaruskaje pradstaŭnictva (MBP). U skład kiraŭničaha kamiteta ŭvajšli Raman Skirmunt, protaijerej Mienskaj jeparchii Stefan Kulčycki (u budučyni adzin z «matoraŭ» stvareńnia Biełaruskaj aŭtakiefalnaj pravasłaŭnaj carkvy), hienierał Kipryjan Kandratovič, ksiondz Vincent Hadleŭski, Pavieł Alaksiuk, Ramuald Ziamkievič dy inšyja. Pradstaŭnictva ŭhołas zahavaryła pra niezaležnaść Biełarusi. Šukajučy sajuźnikaŭ, jano pačało naładžvać adnosiny ź niamieckimi ŭładami.
Savieckaja histaryjahrafija asudžała ŭsie kantakty pamiž dziejačami biełaruskaha ruchu i niamieckaj administracyjaj.
Adnak, aceńvajučy «niamiecki kirunak» zamiežnaj palityki BNR, treba zychodzić ź intaresaŭ nie savieckaj ułady, a biełaruskaj ziamli i jaje naroda.
Rasijskaje kiraŭnictva kateharyčna nie prymała ideju niezaležnaści Biełarusi. Kab biełaruskaja dziaržava adbyłasia, joj patrebnyja byli sajuźniki.
Zrazumieła, što i niamieckaje vojska nie pryjšło ŭ Biełaruś dziela jaje vyzvaleńnia. Najbolš niemcaŭ cikavili resursy dziela patreb hiermanskaj ekanomiki. Ale ŭ toj ža čas niemcy biełarusaŭ zaŭvažali. Mienavita na terytoryi niamieckaj akupacyi ŭpieršyniu źjavilisia biełaruskija škoły, a «biełaruskaje pytańnie» abmiarkoŭvałasia na jeŭrapiejskich forumach, za jakimi stajaŭ Bierlin.
18 sakavika 1918 hoda Raman Skirmunt, Pavieł Alaksiuk i Ramuald Ziamkievič ad imia «Biełaruskaha kamiteta» nakiravali hiermanskamu rejchskancleru pratest, u jakim adkidali pretenzii susiednich krain na biełaruskija ziemli i zajaŭlali pra niezaležnaść Biełarusi. Pry hetym padkreślivałasia, što biełaruskaja dziaržava budzie abapiracca na «zachodniuju kulturu i jaje pradstaŭnicu — Hiermanskuju impieryju». Niemcy, jakija ihnaravali raniejšyja padobnyja pratesty biełaruskich sacyjalistaŭ, hetym razam na zvarot adkazali, pryznajučy (!) spraviadlivaść biełaruskich pretenzij. U biełaruskim ruchu źjaviłasia palityčnaja siła, jakaja pačała dyjałoh ź Bierlinam, majučy na mecie dasiahnieńnie niezaležnaści.
Sproba sfarmiravać urad BNR
Miž tym 25 sakavika 1918 hoda Rada BNR pryniała Treciuju Ustaŭnuju hramatu, jakaja abviaščała niezaležnaść Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Kab hetaja dekłaracyja ažyćciaviłasia, treba było damahčysia pryznańnia niezaležnaści z boku «vialikich dziaržaŭ». Biełaruski kamitet u Vilni (Anton Łuckievič), a taksama Narodny sakrataryjat BNR u Miensku (Jazep Varonka) raźličvali pieradusim na Hiermaniju, jakaja ŭžo pryznała niezaležnaść Litvy i padtrymlivała Ukrainskuju Narodnuju Respubliku. Pry hetym sacyjalisty razumieli, što ź niemcami lahčej, čym im samim, budzie damovicca Skirmuntu i Mienskamu biełaruskamu pradstaŭnictvu.
Kab aktyvizavać «niamiecki kirunak» zamiežnaj palityki, sacyjalistyčnaja Rada BNR 12 krasavika pryniała ŭ svoj skład kamitet Mienskaha biełaruskaha pradstaŭnictva. Praz dva tydni, 26 krasavika, pa inicyjatyvie Skirmunta na imia impieratara Vilhielma II była adpraŭlena telehrama z padziakaj za vyzvaleńnie Biełarusi ad balšavickaha panavańnia i spadziavańniem na padtrymku biełaruskaj dziaržaŭnaści. Aŭtaram tekstu byŭ Jazep Varonka. Niemcy adkazali na telehramu, ale hety adkaz rasčaravaŭ Radu BNR. U svaim liście kamandavańnie III korpusa praihnaravała ideju biełaruskaj dziaržaŭnaści i zajaviła, što tolki niamieckaja administracyja vałodaje ŭładnymi paŭnamoctvami ŭ Biełarusi.
Jazep Varonka — hałoŭny kankurent Ramana Skirmunta, adzin ź lidaraŭ biełaruskich sacyjalistaŭ. Pieršy staršynia ŭrada BNR u 1923-m u 32 hady emihravaŭ u ZŠA, dzie i zastaŭsia žyć.
Jak viadoma, telehrama vyklikała kryzis Rady BNR i vychad ź jaje pradstaŭnikoŭ Mienskaj haradskoj dumy, jakaja taksama spyniła finansavańnie Narodnaha sakrataryjata Varonki. U mai Rada BNR pahadziłasia na farmiravańnie kaalicyjnaha ŭrada na čale z Ramanam Skirmuntam. Nie apošniuju rolu ŭ hetym rašeńni adyhraŭ finansavy kryzis.
Ale amal adrazu pačali ŭźnikać pieraškody na šlachu da novaha ŭrada. Pa-pieršaje, ambicyjny Jazep Varonka nie moh pahadzicca z prapanavanaj jamu pazicyjaj «ministra biez partfiela», a pa-druhoje, jahony ŭrad akurat tady atrymaŭ hrošy z Ukrainy. Heta byŭ daŭno abiacany ŭradam UNR kredyt, jaki Varonka atrymaŭ užo paśla prychodu da ŭłady hietmana Paŭła Skarapadskaha, za jakim stajaŭ Bierlin. Adnačasova niamieckaja administracyja ŭ Miensku źmianiła staŭleńnie da sacyjalistaŭ i pačała kansultacyi (!) ź imi dziela vyrašeńnia «biełaruskaha pytańnia».
Farmiravańnie ŭrada Skirmunta adbyvałasia ŭ lipieni. Hety miesiac byŭ napoŭnieny vostraj palityčnaj baraćboj. Sacyjalisty kančatkova admovilisia ad uvachodu ŭ novy ŭrad, i Skirmunt pačaŭ farmiravać h. zv. «kabiniet śpiecyjalistaŭ». Kiraŭnik urada adnačasova zajmaŭ pasadu sakratara (ministra) zamiežnych spraŭ, sakratarom finansaŭ stanaviŭsia vojt Mienska Stanisłaŭ Chržanstoŭski, sakratarom unutranych spraŭ — hienierał Kipryjan Kandratovič, aśvieta i kultura pieradavalisia ŭ ruki Radasłava Astroŭskaha, a kiraŭnikom spraŭ byŭ pryznačany Pavieł Alaksiuk.
9 lipienia Rada BNR paśla vostrych sprečak zaćvierdziła skład novaha ŭrada i jahonuju Dekłaracyju. Jaje hałoŭnaj zadačaj abviaščałasia kansalidacyja ŭsich biełaruskich palityčnych sił i pryznańnie niezaležnaści Biełarusi. Stvaraŭsia mocny biełaruski ŭrad, jaki mieŭ pradumanuju prahramu dziejańniaŭ jak va ŭnutranaj, tak i ŭ źniešniaj palitycy. I nie tolki na «niamieckim kirunku». Biełaruś rabiła surjozny krok u kirunku pieraŭtvareńnia ŭ dziaržavu jeŭrapiejskaha typu, źjaviŭsia šanc na vyrašeńnie sacyjalnych prablem na padmurku kanstytucyi i parłamientaryzmu, a nie dyktatury adnoj partyi.
Sacyjalisty jak niamiecki instrumient
Adnak sacyjalistyčny błok u Radzie BNR admoviŭsia vykonvać raniej pryniataje rašeńnie. Jazep Varonka zajaviŭ, što nie budzie pieradavać ni archivaŭ, ni piačatki ŭradu Skirmunta, i raspačaŭ prapahandysckuju vajnu pa jaho dyskredytacyi. Hramadskaść Mienska i Biełarusi pierakonvali ŭ niezakonnaści «buržuaznaha» ŭrada, a niamieckuju administracyju — u «polskaści» Skirmunta i jahonych ministraŭ. Jak pryhadvaŭ paźniej Źmicier Žyłunovič, sacyjalisty nie davali dychać novamu ŭradu. Mahčymaści kontrprapahandy z boku Skirmunta byli abmiežavanyja jak džentlmienskimi pavodzinami kiraŭnika ŭrada, jaki nie moh dazvolić sabie padobnych napadak na palityčnych praciŭnikaŭ, tak i… niamieckaj cenzuraj. Mienavita akupacyjnyja ŭłady zabaranili publikacyju Dekłaracyi ŭrada Skirmunta. Anivodnaja biełaruskaja hazieta navat nie zhadała pra hety važny dakumient. Tolki pa niedahladzie cenzaraŭ jaho pierakaz byŭ źmieščany na staronkach polskaj haziety «Dzieńnik minski».
Dekłaracyja kabinieta Ramana Skirmunta, jakuju niamieckija akupacyjnyja ŭłady zabaranili drukavać.
Treba pryznać, što «bunt» sacyjalistaŭ nie byŭ całkam samastojnym. Znojdzienyja ŭ archivach Varšavy i Bierlina dakumienty dazvalajuć śćviardžać, što jakraz niamieckaja administracyja adyhrała hałoŭnuju rolu ŭ raspalvańni ŭnutrybiełaruskaha kanfliktu. 10 lipienia kamandujučy 10-j niamieckaj armijaj hienierał Erych Falkienhajn napisaŭ list da Ramana Skirmunta, adrasavany nie kiraŭniku ŭrada, a «ziemleŭłaśniku»:
«Da ziemleŭłaśnika pana Skirmunta. Miensk.
Nam stała viadoma, što 9 dnia hetaha miesiaca adbyłosia pasiadžeńnie, na jakim była abvieščana «Dekłaracyja ŭrada» «Biełaruskaj Narodnaj Respubliki», datyčnaja asnoŭnych pytańniaŭ palityki i kiravańnia na terytoryi, zaniataj 10-j armijaj.
Pazicyja vyšejšaha vajskovaha kamandavańnia ŭ hetych pytańniach u svoj čas była daviedziena praź Viarchoŭnaje kamandavańnie III korpusa padpisantam zvarotu ad 26.04. Situacyja nie źmianiłasia. Adpaviedna, niedapuščalna, kab pobač z pryznanymi administracyjnymi ŭładami i vajskovymi orhanami nahladu isnavała inšaja arhanizacyja, jakaja vałodaje vyšejšymi pravami i administracyjnymi paŭnamoctvami.
Raźmiaščeńnie infarmacyi pra zhadanaje pasiadžeńnie ŭ hazietach akupavanaj terytoryi nie dazvalajecca.
Kamandujučy hienierał infanteryi Erych fon Falkienhajn»
Viadoma, što palityka Bierlina ŭ rehijonie vyznačałasia ŭmovami Bieraściejskaha mirnaha traktata, pavodle jakich Hiermanija nie pavinna była padtrymlivać nijakich dziaržaŭnych utvareńniaŭ na terytoryi byłoj impieryi.
Niamieckija vojski ŭ Miensku, kala Kafiedralnaha kaścioła. 1918 hod. Ciapier heta płošča Svabody.
Pra źmiest hetaha lista daviedalisia praciŭniki kabinieta Skirmunta, i heta padšturchnuła ich da jašče bolš aktyŭnych dziejańniaŭ. U Miensku paŭstała situacyja «dvojeŭradnaści». Jana skončyłasia 20 lipienia pryjezdam ź Vilni Ivana Łuckieviča, jaki zdoleŭ znajści kampramis. Urady Skirmunta i Varonki adnačasova sychodzili ŭ adstaŭku, a ŭ Miensku pačałosia farmiravańnie kaalicyjnaha ŭrada na čale ź Ivanam Sieradoj.
Košt pieramohi
Sacyjalisty pieramahli, ale jakoj canoj? Niaŭdača kabinieta Skirmunta abiarnułasia tym, što ad ruchu za niezaležnaść adyšli pravyja i kansiervatyŭnyja dziejačy, takija jak baron Kazimir Šafnahiel, kniaź Vincent Śviatapołk-Mirski i ksiondz Uładzisłaŭ Tałočka. Usio bolš realnaj stanaviłasia historyja Biełarusi biez Skirmuntaŭ i Radziviłaŭ…
Viadoma, nie tolki dvuchabličnaja «dypłamatyja» Bierlina była pryčynaj adychodu Skirmunta. Isnavali taksama vyklučna biełaruskija pieradumovy takoha histaryčnaha vybaru. Mienavita pra ich pisaŭ u lipieni 1918 hoda sacyjalist Jaŭsiej Kančar. Jon adznačaŭ, što ŭ situacyi abjadnańnia «intelektualnych i kulturnych siłaŭ u spravie biełaruskaha i dziaržaŭnaha budaŭnictva R. A. Skirmunt moh by być vielmi karysnym jak vialiki znaŭca i praktyk, jak čałaviek vialikaha rozumu i jak biełarus». Źviarnuŭšy ŭvahu na evalucyju ŭłady ŭ Finlandyi i Polščy, Kančar zaŭvažyŭ, što ŭ Biełarusi jana spaźniajecca, bo «Skirmuntu niama na kaho abapiercisia, bo ŭ Biełarusi niama arhanizavanaha zamožnaha kłasa, niama navat jarkich asobnych pradstaŭnikoŭ hetaha kłasa…».
