NIAŚVIŽ

BRAMY

Umacavany Niaśviž byŭ abkružany haradskimi ścienami, a trapić u horad možna było praź piać «bramaŭ», heta značyć, varot — Słuckuju, Kleckuju, Vilenskuju, Mirskuju i Zamkavuju. Nazvy jany atrymali pa kirunkach daroh. Adzin ź simvałaŭ Niaśviža dyj usioj Biełarusi — Słuckaja brama. Jana adkryvaje šlach z horada na Kapyl i Słuck. Unikalnaść bramy ŭ tym, što heta adziny aceleły ŭzor haradskich varot na Biełarusi. Nivodnaj inšaj haradskoj bramy ŭ krainie nie zachavałasia. Brama była jašče i punktam zboru padatkaŭ z naviednikaŭ mahdeburhskaha horada.

U pieršapačatkovym hatyčna-reniesansnym vyhladzie, jaki zafiksavała hraviura Tamaša Makoŭskaha, brama prastajała da ChVII stahodździa, da spustašalnaj vajny z Maskovijaj. Paśla jana była adnoŭlena ŭžo ŭ baročnym styli. Ad bramy da bramy išli abarončyja vały, ad jakich užo ničoha nie zastałosia. U bramnaj arcy zachavałasia baročnaja tablica XVII stahodździa — časoŭ Michała Kazimira. Peŭny čas u bramie była kaplica, a ciapier ekspazicyjnaja zała i suvienirnaja krama. Za savieckim časam dla spraščeńnia ruchu vakoł jaje było zroblena transpartnaje koła.

Zachavałasia i vieža, jakaja stajała pry Zamkavaj bramie. Siońnia heta samaja staraja muravanaja pabudova ŭ Niaśvižy – pomnik architektury XVI stahodździa. Jana spałučaje ŭ sabie rysy biełaruskaha abarončaha dojlidstva, elemienty hotyki i reniesansu. Ciapier Zamkavaja vieža ŭvachodzić u kompleks byłoha klaštara jezuitaŭ i vykarystoŭvajecca jak zvanica kaścioła Božaha Cieła.

RADZIVIŁY

Znakamity arystakratyčny rod pačaŭ svajo uzvyšeńnie ŭ časy Vitaŭta Vialikaha. Imia Radzivił — bałckaje (paraŭnajcie: Montvił, Taŭcivił). Pačatak piśmovaj historyi Radziviłaŭ — Haradzielskaja ŭnija 1413 hoda, jakaja była padpisanaja ŭ nievialikaj krepaści na Buhu. Taja unija zamacavała za elitaj VKŁ šlachieckija pravy, a pradstaŭniki ŭpłyvovych rodaŭ atrymali familnyja hierby. Litoŭski bajaryn Kryścin Ościk atrymaŭ hierb «Truby». Mienavita jon ličycca zasnavalnikam dynastyi Radziviłaŭ.

Starejšaja halina Radziviłaŭ, kniazioŭ na Miadziele i Haniadzi, zhasła ŭ 1542 hodzie. A samaja mahutnaja, niaśvižskaja, adličvaje svoj pačatak ad 1513 hoda. Z hetych časoŭ Niaśviž stanovicca familnaj rezidencyjaj rodu. U vyniku dynastyčnaha šlubu Hanna z Kiškaŭ, abo Kiščanka, svajaki jakoj vałodali Niaśvižam, stanovicca žonkaj Jana Radziviła Baradataha. Ich syn Mikałaj Radzivił «Čorny», prazvany tak za koler barady, staŭ kancleram Vialikaha Kniastva — anałah ciapierašniaha premjer-ministra.

Paśla jaho śmierci kancleram stanie inšy vydatny palityk — jahony stryječny brat Mikałaj Radzivił Rudy. Jon ža, paśla śmierci brata, uznačalić pratestantaŭ VKŁ. Sučaśniki adroźnivali ich pa kolery vałasoŭ. Treba pamiatać, što Mikałaj Radzivił Čorny vałodaŭ Niaśvižam, a Rudy — Biržami i Župranami. Mikałaj Radzivił Čorny zachapiŭsia idejami pratestantyzmu, i pry im Niaśviž staŭ centram Refarmacyi ŭ Biełarusi.

Roskvitu Niaśviža dasiahnuŭ u časy kniazia Mikałaja Kryštafa Radziviła Sirotki, syna Mikałaja Čornaha. U 1586 hodzie źjaŭlajecca Niaśvižskaja ardynacyja Radziviłaŭ — niepadzielnaje ŭładańnie, jakoje pieradavałasia tolki ad baćki da starejšaha syna. Dziakujučy hetamu Niaśviž nie pierachodziŭ z ruk u ruki, a zastavaŭsia radziviłaŭskim ź vieku ŭ viek. Radziviłaŭski Niaśviž byŭ dziaržavaj u dziaržavie. Navat prymaŭka ŭźnikła: «Karali ŭ Varšavie, a Radziviły ŭ Niaśvižy». Upłyvovy mahnacki rod zajmaŭsia nie tolki architekturnym azdableńniem svaich uładańniaŭ, ale kuplaŭ ci zamaŭlaŭ šmatlikija tvory mastactva.

REFARMACYJA

Z XVI stahodździa Niaśviž stanovicca hałoŭnym centram Refarmacyi – relihijnaha ruchu pratestantaŭ, jakija adździalilisia ad katalictva i šukali pravilnaje, sapraŭdnaje chryścijanstva ŭ jevanhiellach. Nieŭzabavie baraćba katalicyzmu z pratestantyzmam stała ruchavikom vialikaj palityki.

Mikałaj Radzivił Čorny byŭ kalvinistam. Svaje tvory jamu pryśviačaŭ sam zasnavalnik vieravyznańnia Žan Kalvin. Mikałaj Radzivił Čorny zaprašaje ŭ Niaśviž kalvinisckich fiłosafaŭ, adčyniaje drukarniu, jakaja drukavała samyja śmiełyja razvažańni tahačasnaj Jeŭropy, a taksama zakładaje pratestanckija škoły.

Mienavita tut u 1562 hodzie była nadrukavana važnaja kniha na starabiełaruskaj movie — «Katechizis». Jaje aŭtar — humanist i fiłosaf Symon Budny. Ciapier pobač z kaściołam Božaha Cieła staić pomnik biełaruskamu myślaru.

Cikava, što vizualny vobraz Budnaha zachavaŭsia dziakujučy jahonym praciŭnikam. Nastupny ŭładalnik Niaśviža Mikałaj Radzivił Sirotka z palityčnych mierkavańniaŭ pierajšoŭ u katalictva, i pratestanckaja dziejnaść u horadzie była zhornuta, a Budnamu daviałosia vyjechać. Jezuity, pałymianyja achoŭniki relihijnaha kanonu, namalavali karykaturu na Budnaha, jaki varycca ŭ smalanym katle ŭ piekle. Dziakujučy hetamu siaredniaviečnamu «miemu» my i majem pryžyćciovuju vyjavu znakamitaha pratestanta.

ZAMAK

Pieršy kamień u padmurak Niaśvižskaha zamka zakłali ŭ 1583 hodzie pa inicyjatyvie Mikałaja Radziviła Sirotki. Siońnia zamak-pałac spałučaje rysy roznych stylaŭ — ad reniesansu i baroka da neahotyki i madernu. Amatar dalokich padarožžaŭ, Mikałaj Radzivił pryvozić u Niaśviž italjanskich majstroŭ. Hałoŭnym architektaram Niaśviža ŭ ChVI stahodździ staŭ Džavańni (pa-našamu Jan) Maryja Biernardoni, jaki pierabudoŭvaŭ Niaśviž zhodna z kancepcyjaj «idealnaha horada» — prostakutnaj płaniroŭki ŭ vyhladzie pravilnych hieamietryčnych form. Tady tut i źjavilisia słavutaści, što ciapier zrabili stalicu Radziviłaŭ turystyčnaj stalicaj Biełarusi.

Znakamituju vyjavu Niaśviža pačatku ChVII stahodździa zrabiŭ prydvorny kartohraf i hravior Tamaš Makoŭski. Zamak ža ŭ tyja časy mieŭ abarončuju funkcyju. Jon atrymaŭ piacikutnuju formu. Abaronu bastyjonaŭ palahčali stavy, zapoŭnienyja vadoj z raki Uša. Cikava, što jaho nie zmahli zachapić maskoŭcy padčas spustašalnaj 13-hadovaj vajny. U zamku pracavali šmatlikija majsterni, a samym vialikim byŭ liciejny cech, abo ludvisarnia, dzie vyrablali harmaty dla pryvatnaha radziviłaŭskaha vojska.

Tyja Radziviły ŭmieli dobra vajavać. Ale ŭmieli i balavać. Kaliści tut było 12 paradnych załaŭ. Nasuprać ujaznoj bramy znachodziŭsia hałoŭny korpus – trochpaviarchovy pałac z pakojami haspadaroŭ. Była tut i chatniaja kaplička, pakoj dla trafiejaŭ z palavańniaŭ, zały z kalekcyjami zbroi, žyvapisu, i biblijateka.

PAŁAC

Radziviły mieli pryvilej ad karala Rečy Paspalitaj na zachavańnie ŭ svaim pałacy dziaržaŭnych dakumientaŭ. Faktyčna, tut mieściŭsia adzin ź pieršych dziaržaŭnych archivaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Zamak pieražyŭ pieršaje razbureńnie pry šviedach, u čas Paŭnočnaj vajny. Jany vyvieźli najlepšyja radziviłaŭskija harmaty. Ale Radziviłam chapiła siły i srodkaŭ razbudavać svaju rezidencyju jašče pyšniej, čym jana była.

Viasiołym pieryjadam u žyćci zamka było ChVIII stahodździe. Michał Kazimir Radzivił Rybańka praktyčna zavieršyŭ pabudovu zamka (jakuju skončyŭ jahony syn Panie Kachanku), a jaho žonka Franciška Uršula zasnavała tut teatr z technałahičnaj ruchomaj scenaj. Jana napisała dla jaho 16 pjes, a taksama rabiła i scenahrafiju hetych pastanovak.

Radzivił Panie Kachanku z kazačnaj pyšnaściu prymaŭ tut apošniaha karala Rečy Paspalitaj Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha. A paśla pałac u Niaśvižy byŭ razrabavany francuzami ŭ 1812 hodzie. Biez znaku źnikli ŭ tym liku 12 załatych apostałaŭ – adna z samych kryŭdnych kulturnych strat. Za XX stahodździe zamak pieražyŭ vajennyja razrabavańni, tut byŭ špital dla paranienych, «Biełmižkałhaszdraŭnica», pažar na Kalady ŭ 2004-m źniščyŭ cełaje kryło. Turystyčnaj vizitoŭkaj zamak staŭ paśla poŭnaj restaŭracyi. Adkryty dla naviedvańnia zusim niadaŭna, u 2012 hodzie, Niaśvižski pałac staŭ samym papularnym turystyčnym abjektam krainy.

BAROKA

Druhi pa značnaści paśla Niaśvižskaha zamka abjekt horada – vieličny kaścioł Božaha Cieła, jaki budavaŭsia čatyry hady pry kancy XVII stahodździa ŭsio tym ža Džavani Biernardoni. Heta pieršy va Uschodniaj Jeŭropie chram u styli baroka. Pravobrazam dla jaho stała znakamitaja rymskaja carkva Il Džezu. Vierchaviny chrama dabudoŭvali ŭžo vučni Biernardoni, a sam majstar nakiravaŭsia ŭ Krakaŭ, dzie pabudavaŭ paźniej dakładnuju kopiju kaścioła ŭ Niaśvižy. Unutranaje ŭbrańnie kaścioła — samo saboju pomnik mastactva.

Chram azdablajuć sorak freskavych kampazicyj, u jakich mastactvaznaŭcy zaŭvažajuć upłyŭ Rubiensa. Hałoŭny ałtar upryhožany karcinaj "Tajnaja viačera" Ksavieryja Daminika Hieskaha. U sutareńniach kaścioła mieścicca cudam acalełaja familnaja krypta Radziviłaŭ. Addanaść i śmiełaść śviataroŭ źbierahła kryptu ad razrabavańnia ŭ saviecki čas. Ciapier jana, na žal, začyniena dla naviedvańnia i znachodzicca na rekanstrukcyi.

Radziviłaŭskaja krypta — treciaja pa kolkaści rodavych pachavańniaŭ u Jeŭropie paśla Habsburhaŭ u vienskaj Kapucynierkirchie i Burbonaŭ u sabory Sien-Deni ŭ pryharadzie Paryža. U krypcie 70 sarkafahaŭ: samaje rańniaje z pachavańniaŭ datavanaje 1616 hodam, apošniaje — 1936-m. Adzin z sarkafahaŭ — «harbaty». Chram Božaha Cieła ŭniesieny ŭ śpis Suśvietnaj spadčyny JUNIESKA.

ATMAŚFIERA

Niaśviž nikoli nie byŭ vialikim horadam. Ciapier u rajcentry žyvuć kala 15 tysiač žycharoŭ. Ale historyja mahutnaha rodu Radziviłaŭ robić jaho adnym z hałoŭnych turystyčnych centraŭ Biełarusi. Viadoma, u horadzie jašče šmat što treba adnavić, kab pračytvaŭsia ŭvieś haradski ansambl. Ale i ciapier tut možna pabačyć vydatnyja prykłady architektury starych časoŭ. Adzin ź ich – "dom ramieśnika" pobač z Ratušaj. Pabudavany ŭ 1721 hodzie, heta ciapier adziny acaleły va ŭsioj Biełarusi ŭzor ramiesnaj architektury toj pary. Nižni jarus u doma kamienny, a vierchni, žyły, vyrableny z dreva. Niepadalok mieścicca budynak zajeznaha dvara XIX stahodździa.

Samymi ž maštabnymi łandšaftnymi pomnikami źjaŭlajucca parki la Niaśvižskaha zamka. Ironija ŭ tym, što raniej ich nie isnavała. Na bolšaści hrafičnych i žyvapisnych vyjaŭ XIX stahodździa Niaśvižski zamak atačajuć tolki adzinkavyja drevy. Jašče ŭ časy Mikałaja Kryštafa Radziviła Sirotki terytoryju vakoł zamka pa ŭsich zakonach vajennaha mastactva rasčyščali dla palapšeńnia ahladu. Uładzisłaŭ Syrakomla, apisvajučy Niaśviž u 1830-ja hady, zhadvaŭ pra zapuščany stan prylehłych da zamka ziemlaŭ. Tolki ŭ pačatku XIX stahodździa, kali pałac kančatkova straciŭ svajo abarončaje značeńnie, kala ŭmacavańniaŭ vysadzili drevy.

RATUŠA

Niaśvižskaja ratuša – samy staražytny simvał Mahdeburhskaha prava z tych, što zachavalisia na Biełarusi. Jaje zbudavali na srodki haradžan ŭ 1596 hodzie, da 10-hodździa atrymańnia karaleŭskaha pryvileja. Adnačasova pa jaje pierymietry byli ŭźviedzieny handlovyja rady. U hetaj halerei pracavała 50 kram. Fantastyka ŭ tym, što ich, voś užo bolš za čatyry stahodździ, vykarystoŭvajuć pa pryznačeńni. Niaśvižcy, jak i ich prodki, praciahvajuć chadzić u XXI stahodździ ŭ kramy na tym ža samym miescy – takuju histaryčnuju stabilnaść možna paraŭnać ź jakoj-niebudź anhielskaj tradycyjnaściu.

Paśla spustašalnych vojn ChVII stahodździa jana była pierabudavana ŭ styli poźniaha baroka. Straciŭšy dva jarusy, jana stała čatyrochpaviarchovaj. U 1836-m hodzie pažar źniščyŭ vytančanaje zaviaršeńnie viežy z hadzińnikam. Restaŭracyja, jakaja skončyłasia ŭ 2004 hodzie, viarnuła simvału niaśvižskaj majdeboryi pieršapačatkovy vyhlad. Ciapier vysokaja šaścijarusnaja vieža, praź jakuju zrobleny ŭvachod u ratušu, znoŭ zadaje siłuet hałoŭnaj płoščy Niaśviža.

Za savieckim časam u hetym budynku byŭ i kłub, i dom pijanieraŭ, i dziciačaja biblijateka, a ŭžo za časami niezaležnaj Biełarusi tut adkryŭsia muziej z ekspazicyjaj pra haradskoje samakiravańnie. Iranična, što ŭ sučasnym Niaśvižy pomnik Leninu zacisnuty ŭ kut rynkavaj płoščy, a jaho ruka pakazvaje nie na śvietły šlach kamunizmu, a jakraz na Ratušu — simvał haradskich volnaściej, jakija zrabili ciapierašniuju Jeŭropu takoj, jakuju my jaje viedajem.