Karanacyja Mindoŭha: 762 hady tamu naša ziamla nienadoŭha stała karaleŭstvam
6 lipienia 1253 hoda adbyłasia karanacyja Mindoŭha — naša ziamla nienadoŭha stała karaleŭstvam. A ŭ Litvie siońnia — dziaržaŭnaje śviata. Piša Aleh Dziarnovič.
Karanacyja Mindoŭha, hraviura XIX st.
Cprečki pra miesca karanacyi Mindoŭha – pieršaha karala na hetych ziemlach, zasnavalnika dziaržavy, što stała paźniej Vialikim Kniastvam Litoŭskim, – nie ścichajuć užo čatyrysta hadoŭ.
Chistańni Stryjkoŭskaha
Prablema ŭ tym, što krynicy CHIII st., sučasnyja Mindoŭhu — słavianskija letapisy, niamieckija chroniki, papskija dakumienty, — nie ŭkazvajuć takoha miesca.
Nie da kanca jasnym jano ŭjaŭlałasia i histaryjohrafam XVI st. Aŭtar pieršaj drukavanaj historyi VKŁ, palak z pachodžańnia i patryjot Vialikaha Kniastva Maciej Stryjkoŭski, spačatku, u svajoj polskamoŭnaj paemie «Haniec cnoty» (1574) takim miescam nazvaŭ Kiernaŭ:
Potym achryściŭsia, Miendolf nazvany,
Na Litoŭskaje karaleŭstva karanavany
U Kiernavie z dazvołu papskaha i impieratarskaha.
Praz dva hady Stryjkoŭski znoŭ viarnuŭsia da hetaj viersii ŭ paemie-chronicy «Ab pačatkach…»:
Nie daŭ siabie Papa doŭha prasić, bo heta było jamu miła,
Što takaja vialikaja i słaŭnaja dziaržava siabie achryściła.
Uraz karonu spraviŭ i ŭ Rymie paśviancaŭ.
A lehatam svaim da Litvy pilna jaje nieści zahadaŭ.
Tak jaho z voli papskaj ukarnavali
U Kiernavie i litoŭskim karalom nazvali.
Kiernaŭ (Kiarnava), što ŭ Vilenskim paviecie, paŭnočniej litoŭskaj stalicy, sapraŭdy byŭ značnym plemiannym centram Aŭkštajcii.
Dakładniej, toj jaje častki, jakaja, pavodle lehiendy pra Palamona, była nazvanaja pierasialencami z Ryma, prodkami litoŭskaj šlachty, Listubanijaj (bieraham trubaŭ), a ŭ skaročanaj viersii — Litvoj. U CHIII—XIV st. Kiernaŭ ujaŭlaŭ saboj sistemu draŭlanych zamkaŭ i raźmieščanaje pobač ź imi haradskoje pasielišča.
Dacledavańnie pachavańniaŭ pakazvaje, što ŭ Kiernavie taho času žyli jak pahancy, tak i chryścijanie — słavianizavanyja kryvičy prasunulisia tak daloka na Zachad.
Kryžaki nieadnarazova napadali na Kiernaŭ i ŭrešcie źniščyli horad u 1390 h., paśla čaho jon užo nikoli nie adradziŭsia ŭ byłoj sile. Nie dziva, što Stryjkoŭski pryśviaciŭ stolki ŭvahi Kiernavu, jaki časam nazyvajuć «pieršaj stalicaj» Mindoŭha.
Ale ŭ hałoŭnaj svajoj pracy — «Chronicy polskaj, litoŭskaj, žamojckaj i ŭsioj Rusi» (1582), Stryjkoŭski zajaviŭ, što karanacyja adbyłasia ŭ Navahradku:
«Tak tady Inakient, Papa… bačačy, što takaja vialikaja i słaŭnaja pahanskaja dziaržava dobraachvotna prystupiła da Chrysta, zaraz ža biez usialakaha adkładańnia aśviaciŭ litoŭskuju karonu i Miendoha karalom litoŭskim abvieściŭ, a žadajučy ŭsio heta jak maha raniej ździejśnić, pasłaŭ lehata svajho… Hiejndrycha, jaki, pryjechaŭšy da Navahradka Litoŭskaha z arcybiskupam Ryžskim i z kryžakami pruskimi i livonskimi, Mindoŭha albo Miendoka na karaleŭstva Litoŭskaje pavodle zvykłych cyrymonij carkoŭnych pamazaŭ… i z ruk papskich i impieratarskich karonaj novaj litoŭskaj karanavaŭ».
Svaju pracu nad «Chronikaj…» Stryjkoŭski pačaŭ pry dvary kniazioŭ Słuckich-Alelkavičaŭ, jaho miecenataŭ. Słucki dvor byŭ tady bahaty na rukapisy.
Jany nie dajšli da našych dzion… Mahčyma, u ich Stryjkoŭski znajšoŭ zhadki pra karanacyju Mindoŭha ŭ Navahradku. A
mahčyma, za hetym śćviardžeńniem stajali kali nie fakty z dakumientaŭ i letapisaŭ, a pohlady mahnackaha asiarodździa,
u jakim Stryjkoŭski znachodziŭ sabie padtrymku.
«U poli pad Navahradkam»
Toje, što isnavali niejkija krynicy, nieviadomyja nam siońnia, pakazvaje łacinamoŭnaja «Historyja Litvy»(1650—1669), stvoranaja Albiertam Vijukam-Kajałovičam.
Hety histaryjohraf pisaŭ: «Ź vialikim ušanavańniem pryniaŭ pasłoŭ [Mindoŭha] [Papa] Inacent IV, a karonu pasłaŭ praz Hiejndrycha… Toj z arcybiskupam Ryžskim u poli ŭ Navahradku (bo ŭ Navahradku nie było takich vialikich chramaŭ) pa zvykłym abradzie karanavali novaha karala».
Hetaja detal pra pole pad Navahradkam — vielmi cikavaja. Jana śviedčyć, što Vijuk-Kajałovič bazavaŭsia nie tolki na paviedamleńniach Stryjkoŭskaha.
Choć pieršaja častka knihi Kajałoviča ŭtrymlivaje pieravažna pierakaz «Chroniki…» Stryjkoŭskaha, ź jakoj histaryjohraf XVII st. vykinuŭ samyja fantastyčnyja źviestki.
«Navahradskuju viersiju» paŭtaraje jašče adzin pomnik XVII st., Hustynski letapis: «U toje ž leta vialiki kniaź litoŭski Mindoŭh karanavany byŭ na karaleŭstva Litoŭskaje ŭ Navahradku, za błasłavieńniem Papy Inacenta…» Krytyki «navahradskaj viersii» adznačajuć, što
Hustynski letapis — pomnik tendencyjny. Jon stvorany va Ukrainie, i simpatyi jahonych stvaralnikaŭ — na baku pravasłaŭja. Tamu, maŭlaŭ, jany i «vystupili» na baku Navahradka.
Ź inšaha boku, Hustynski letapis častkova bazavaŭsia taksama na krynicach, nieviadomych siońnia.
Rezidencyja — miesca karanacyi — stalica
Ale ŭžo ŭ kancy XIX st. pohlady pra miesca karanacyi Mindoŭha padzialilisia.
Častka rasijskich historykaŭ daviarała paviedamleńniam Hustynskaha letapisa.
Polski ž historyk Latkoŭski ličyŭ Navahradak adnym z najvažniejšych centraŭ Mindoŭha, ale nie moh sabie ŭjavić tam karanacyi, bo ŭ toj hod adbyŭsia pachod Daniły Halickaha ŭ Paniamońnie.
Ale ž toj pachod byŭ zimoj, bo, pavodle letapisaŭ, jaćviahi nie zmahli pryjści na dapamohu Daniłu z pryčyny vialikaha śniehu. Karanacyja ž Mindoŭha, nibyta, adbyłasia ŭletku, na Piatra.
Paśla vychadu ŭ śviet prac Mikoły Jermałoviča dyskusii ŭspychnuli z novaj siłaj. Ukazańnie taho ci inšaha miesca karanacyi Mindoŭha daje padstavy dla roznaj interpretacyi rańniaj historyi ŭsiaho Vialikaha Kniastva. Ale ŭ hetych dyskusijach časam błytajucca roznyja paniaćci: rezidencyja Mindoŭha — miesca karanacyi — stalica. Miesca karanacyi, jak śviedčyć jeŭrapiejskaja historyja, zusim nie abaviazkova pavinna supadać sa stalicaj. Dyj
ci možam u tahačasnych umovach my kazać pra stalicu ŭ sučasnym sensie słova — jak miesca raźmiaščeńnia centralnych orhanaŭ ułady i kiravańnia?
Ekzatyčnaja viersija ź Vilniaj?
U sučasnaj litoŭskaj histaryjahrafii paźbiahajuć kankretyzavać miesca karanacyi.
Ale dźvie ekzatyčnyja viersii tam źjavilisia. Stvaralnik pieršaj, archieołah Urbanavičus, ličyć, što karanacyja adbyłasia ŭ Vilenskim kafiedralnym kaściole. Heta viersija zasnavana na interpretacyi vynikaŭ raskopak na terytoryi Nižniaha zamka ŭ Vilni i paviedamleńniaŭ tak zvanaj «Chroniki Ryviusa», składzienaj u pačatku XVIII st.
Urbanavičus nazyvaje reštkami jazyčnickaha kapišča dźvie leśvicy nieviadomaha pryznačeńnia, znojdzienyja padčas raskopak, i ličyć, što mienavita tut znachodziŭsia pahanski ałtar, źniščany Mindoŭham pierad svaim chryščeńniem i karanacyjaj.
Tak napisana ŭ «Chronicy Ryviusa», choć i biez paznačeńnia miesca. Mahčyma, tyja schody pad Vilenskaj katedraj i možna datavać CHIII st., choć jość sumnievy. Ale śladoŭ Mindoŭha na ich niama, dyj
«Chronika Ryviusa», jak pakazali daśledavańni litoŭskich historykaŭ, była skampilavanaja viadomym amataram mistyfikacyj Teadoram Narbutam.
«Vilenskaja viersija» zastajecca pryvidnaj.
Najnoŭšaja ž viersija naležyć Tomasu Baranaŭskasu i hruntujecca na atajasamleńni Letovii z hramaty Mindoŭha Niamieckamu ordenu ŭ 1253 h. («dadziena ŭ Letovii…») z haradziščam na race Łatava na poŭnačy sučasnaj Litoŭskaj Respubliki.
Viersija hetaja bazujecca na padabienstvie nazvaŭ. Ale ž u łacinska-niamieckaj transkrypcyi CHIII st. Litva i nazyvałasia Letovijaj. A šlach supastaŭleńniaŭ nazvaŭ staražytnych i sučasnych — vielmi niebiaśpiečny.
Jašče dla abhruntavańnia svaich viersij Baranaŭskas vykarystoŭvaje hramaty 1260 i 1261 h., viadomyja jak sfalsifikavanyja.
My bačym, što litoŭskaja histaryjahrafija ŭ cełym skieptyčna stavicca da «navahradskaj viersii», ale i «vilenskaja» vyhladaje vielmi ekzatyčna. U takoj situacyi surjoznym historykam ź Vilni praściej prosta ŭchilacca ad vyznačeńnia miesca karanacyi.
Takim čynam, zastajucca dva «pretendenty» na miesca karanacyi Mindoŭha, vyznačanyja jašče ŭ XVI st., — Kiernaŭ i Navahradak.
I histaryjahrafičnaja tradycyja XVI—XVII st. ukazvaje na Navahradak. Hetuju tradycyju zakłaŭ Maciej Stryjkoŭski. Na što jon abapiraŭsia — nam nie viadoma. Ale źjaŭleńnie «navahradskaj viersii» naŭrad ci možna ličyć valuntarysckim aktam histaryjohrafa XVI st. u epochu, kali adbyvałasia farmavańnie šlachty jak adzinaha palityčnaha pravamocnaha sasłoŭja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Navahradak, adzin z najvažniejšych centraŭ pieryjadu ŭźniknieńnia dziaržavy, staŭ simvalizavać adzin ź ideałahičnych słupoŭ hetaha palityčnaha naroda.
