Kanhres Mižnarodnaj asacyjacyi biełarusistaŭ sastupaŭ pa maštabie i jakaści kovienskamu Kanhresu daśledčykaŭ Biełarusi — repartaž
27—28 maja ŭ Minsku prachodzić šosty kanhres Mižnarodnaj asacyjacyi biełarusistaŭ (MAB). Pieršaje pasiadžeńnie Asacyjacyi było praviedziena ŭ 1990 hodzie ŭ Minsku. Jak zaznačaŭ Adam Maldzis, hanarovy staršynia MAB, heta adbyłosia paśla natchnialnaj sustrečy ŭ Rymie z papam Janam Paŭłam II, jaki namaŭlaŭ navukoŭcaŭ z krain byłoj Rečy Paspalitaj raźvivać nacyjanalnuju kulturu.
Sioleta asnoŭnyja pasiadžeńni adbylisia ŭ Minsku, u Instytucie humanitarnych navuk i mastactva Akademii Navuk. Kanhres naviedali daśledčyki Biełarusi z 14 krain: susiedziaŭ Biełarusi, taksama Brytanii, Hiermanii, ZŠA, Vienhryi…
Adkryćcio kanhresu sabrała amal sto čałaviek. U faje hučna hraje ansambl biełaruskaj narodnaj muzyki: cymbały, śpievy. Dla zamiežnikaŭ, vierahodna, atrakcyja, dla miascovych — pieraškoda: navukoŭcy abdymajucca, vitajucca, adnak dla dalejšaj kamunikacyi prychodzicca kryčać adno adnamu ŭ vucha.
Tut ža dziaržaŭnyja vydaviectvy i niezaležnyja pradaŭcy prapanujuć knihi, pobač vystava vydańniaŭ Akademii navuk. Knihi kuplajuć nie vielmi aktyŭna, trochi aktyŭniej stendami cikaviacca zamiežnyja daśledčyki.
Taksama ŭ faje pradajucca suvieniry (mahnity, kubki, znački) ź biełaruskim arnamientam. Arnamient sustrakajecca i na vopratcy ŭdzielnikaŭ kanhresa, u vyšyvankach pryjšli, u pryvatnaści, były ministr zamiežnych spraŭ Piatro Kraŭčanka i daśledčyk XIX stahodździa Jazep Januškievič.
Ahulnuju arhanizacyju i kaardynacyju na Kanhresie ažyćciaŭlaje małady enierhičny namieśnik staršyni Nacyjanalnaj biblijateki i MAB, kandydat kulturałohii Aleś Suša. Jon paśpiavaje niazmušana vitać i nakiroŭvać udzielnikaŭ, reahavać na prośby i pytańni, adkazvać na telefanavańni delehataŭ i žurnalistaŭ, davać intervju. Takija entuzijasty — ruchavik navukovych forumaŭ Biełarusi. Sušu i abrali novym kiraŭnikom Asacyjacyi ŭ vyniku.
Zorka kanhresa — japonka Sijory Kijosava z Cukubskaha ŭniviersiteta, chudzieńkaja, dalikatnaja, u šerych łakiravanych čaravičkach. Dziaŭčynie vidavočna niajomka ad adkrytaj i naviaźlivaj uvahi biełaruskaj presy dy hramadskaści, jana namahajecca nie reahavać na ŭspyški i vietliva ŭśmichajecca na kožnuju prośbu raskazać pra siabie dla TB i radyjo. Dla biełarusaŭ svaje nośbity movy — užo ekzotyka, a tam bolš — z zamorskich krainaŭ. Dalikatnaść biełarusaŭ źnikaje ŭščent, kali niechta vyklikaje naša ździŭleńnie i cikaŭnaść.
Sijory vyvučaje biełaruskuju bolš za dva hady, da taho ž — rasijskuju i polskuju movy, samastojna imkniecca vyvučać ukrainskuju. Jaje lubimy biełaruski piśmieńnik — Vasil Bykaŭ, ale na čytańnie mastackaj litaratury brakuje času: usio zajmaje navuka. Dziaŭčyna admysłova pryjechała na kanhres z dakładam pra prablemy i pierśpiektyvy vyvučeńnia biełaruskaj movy ŭ Japonii. Jana maryć kali-niebudź skłaści japonska-biełaruski razmoŭnik.
Plenarnaje pasiadžeńnie
A 12-j hadzinie adčyniajuć aktavuju zału, amal sotnia naviednikaŭ słuchaje vitalnyja słovy: staršyni Mižnarodnaj asacyjacyi biełarusistaŭ Michaiła Kaściuka, akademika-sakratara Adździaleńnia humanitarnych navuk i mastactvaŭ NAN Biełarusi Alaksandra Kavaleni, ministra kultury Barysa Śviatłova (słova čytaŭ namieśnik ministra V.Černik). Vyłučaŭsia siarod farmalnych pasłańniaŭ list ad ministra adukacyi Michaiła Žuraŭkova. Ministr pracytavaŭ fiłosafa Chajdehiera: mova — heta dom byćcia, a biełaruskaja mova — dom byćcia biełarusaŭ. I pažadaŭ, kab «my ŭ našym domie byćcia znajšli supolnuju movu».
Z praktyčnych prapanoŭ prahučała pažadańnie adnavić praktyku praviadzieńnia mižnarodnych letnich škoł vyvučeńnia biełaruskaj movy. Zała pravodziła list ministra apładysmientami i hetak sama sustreła vystup staršyni Tavarystva biełaruskaj movy Aleha Trusava, jaki paśla ekskursu ŭ historyju biełaruskaj movy ŭzhadaŭ «sumna viadomy refierendum»: «Vy možacie spytać u biełaruskich uładaŭ, dzie taja harantavanaja moŭnaja roŭnaść, dzie biełaruskija škoły i ŭniviersitety?…»
Pieršy plenarny dakład byŭ napisany ŭ niamiecka-biełaruskim tandemie — Pavieł Navumienka i Hun-Bryt Koler — i pryśviečany novym tearetyčnym padychodam da litaraturnaj histaryjahrafii.
Tradycyjnaj dla biełaruskaj litaraturnaj histaryjahrafii źjaŭlajecca apisalna-chranikalnaja madel. Ale aŭtary dakłada prapanoŭvajuć vykarystoŭvać novuju pluralistyčnuju madel vyvučeńnia i pakazu biełaruskaj litaratury, u jakoj asnoŭnaja ŭvaha nadajecca paetałahična-instytucyjnamu faktaru i ŭpłyvu histaryčnaj prastory. Važna ŭličvać transnacyjanalnaść, hibrydnaść biełaruskaj litaratury i źmianić kancept «historyja biełaruskaj litaratury» na «historyju litaratury Biełarusi», što dazvolić faktaru prastory ŭźniacca nad faktarami etnasu i movy. Takuju litaraturaznaŭčuju madel Koler i Navumienka płanujuć uvasobić u miežach dvuchmoŭnaha biełaruska-niamieckaha padručnika. Mienavita pierachod ad chranikalnaha apisańnia da takoha šmatstajnaha bačańnia litpracesu dazvolić, na dumku aŭtaraŭ, dałučyć Biełaruś da mižnarodnaha litaraturnaha dyskursu. Padčas dakłada byli pieraličanyja ćmianyja miescy biełaruskaj litaratury XX st. -– temy dla budučych daśledčykaŭ: litaraturny rynak, čytackija husty, indeks čytackaj papularnaści i dyfierencyjacyja čytačoŭ, pamiać litaraturnaha pola (paŭtornyja sproby nastupnych pakaleńniaŭ adnavić zvykłyja instytucyi, naprykład, stvaralniki litaraturnaha abjadnańnia «Uzvyšša» z 1930-ja hady imknulisia adradzić «Našu nivu» ŭ litaraturnym farmacie).
Pryvitańnie kanhresu ad Vienhierskaha kamiteta słavistaŭ i Instytuta bałckaj i słavianskaj fiłałohii Budapiešckaha ŭniviersiteta pieradaŭ druhi dakładčyk — vienhierski biełarusist Andraš Zołtan, viadomy najpierš jak daśledčyk biełaruskaha pierakładu «Historyi pra Atyłu» XVI stahodździa.
Na sioletnim kanhresie jon vystupaŭ z tekstam pra ŭzajemaŭpłyvy vialikakniaskaj i maskoŭskaj kancylarskich movaŭ u XV—XVI stahodździach (choć u dakładzie havorka była najpierš pra ŭpłyvy VKŁ na Maskvu). Hetamu ž pytańniu pryśviečana i jaho manahrafija «Interslavica», jakaja vyjšła letaś u Maskvie.
Pavodle Zołtana, u XV stahodździ ŭ Maskvie movu litoŭskich hramat cytavali bieź pierakładu. U toj ža čas jana vykarystoŭvałasia Maskvoj u znosinach ź inšymi dziaržavami Jeŭropy jak mova miždziaržaŭnaj kamunikacyi!
Mova Vialikaha Kniastva źjaŭlałasia pravadnikom zachodnich upłyvaŭ u dziełavuju i razmoŭnuju movy Maskvy. Naprykład, z movy VKŁ byli zasvojenyja słovy «hospodaŕ» i «hospodaŕstvo», jakija transfarmavalisia ŭ «hosudaŕ» i «hosudarstvo». U pracesie kulturnych suviaziaŭ sa starabiełaruskaj u rasijskuju movu mihravali słovy «bitva», «prysiaha», «dabravolny», «dachod»… Apošniaj leksiemie była pryśviečana asablivaja ŭvaha: upieršyniu ŭ rasijskaj movie jana sustrakajecca ŭ 1451 hodzie — u hramatach kancylaryi mitrapalita, razam ź inšymi biełarusizmami: «mieścič», «panovie». A voś u hramacie litoŭskaha kniazia Jahajły bratu Skirhajłu 1387 hoda słova sustrakajecca ažno 13 razoŭ. U vyniku analizu słova «dachod» u inšych słavianskich movach Zołtan pryjšoŭ da vysnovy: jano było zapazyčana biełaruskaj i ŭkrainskaj z polskaj movy i trapiła praź ich u rasijskuju nie raniej za XV stahodździe.
Padobnyja case-studies u pierśpiektyvie mohuć całkam źmianić zvyčnaje ŭjaŭleńnie ab prasłavianskaj leksičnaj asnovie i kirunkach kulturnych upłyvaŭ u siaredniaviečnaj i rańniemadernaj Jeŭropie. Viadučy pasiadžeńnia Michaś Kaściuk z humaram padziakavaŭ pramoŭcu «za hłybokaje praniknieńnie ŭ siaredniaviečnuju epochu i ŭ słova, jakoje zakranaje nas usich i ciapier».
Z apošnim plenarnym dakładam vystupaŭ eks-staršynia MAB, kandydat fiłałahičnych navuk Siarhiej Zaprudski. Jon analizavaŭ biełaruskuju movu 1920-ch hadoŭ,
razvažaŭ pra roźnicu paniaćciaŭ «novaja» i «sučasnaja» litaraturnaja mova. Jak biełaruskaja, tak i rasijskaja novyja litaraturnyja movy, pa mierkavańni daśledčykaŭ, pačynajucca z 1930-ch hadoŭ: raniejšaja mova — užo historyja, jana nie zaŭždy zrazumiełaja sučasnamu čytaču. Na prykładzie pieravydańniaŭ tvoraŭ Kołasa i Hareckaha ciaham 1920-ch hadoŭ Zaprudski pakazaŭ, jak imkliva ŭ minskim i vilenskim kołach źmianiałasia ŭjaŭleńnie pra litaraturnuju normu: «hraf» źmianiali na «hrap», «zastavacca» — na «astavacca», «vyhanić» — na «vyžanie», «dosyć» — na «dosić», «pamočnik» — na «pamocnik», «paštoŭka» na «atkrytka» i h. d. Naprykancy dakładčyk adznačyŭ vialikuju papularnaść pieryjadu 20-ch hadoŭ siarod daśledčykaŭ, adnak zaŭvažyŭ, što adnastajnaść daśledčyckich pohladaŭ časam pryvodzić da chibnych navukovych vysnovaŭ.
Paśla vystupleńnia dakładčykaŭ vyjaviłasia, što plenarnaje pasiadžeńnie maje ŭ zapasie jašče 15 chvilin. Piatro Kraŭčanka z zały paprasiŭ słova na try chviliny, adnak niezapłanavany vystup vyklikaŭ u prezidyuma padazreńnie: «Heta navukovaja kanfierencyja, a nie abmierkavańnie niejkich niezrazumiełych rečaŭ». Kraŭčanka skaryŭsia, a kanfierencyja praciahvałasia kruhłym stałom «Francysk Skaryna i jaho čas».
Kruhły stoł «Francysk Skaryna i jaho čas»
Lejtmatyŭ sioletniaha kanhresu — dziejnaść Skaryny i padrychtoŭka da śviatkavańnia 500-hodździa biełaruskaha knihadrukavańnia (6 žniŭnia 1517 hoda pačaŭsia druk pieršaj drukavanaj knihi dla biełarusaŭ — Psałtyra).
Kruhły stoł pačaŭsia z vystupu Alesia Sušy, jaki prapanavaŭ kirunki dla adznačeńnia kruhłaj daty: stvareńnie rejestra biełaruskich knižnych pomnikaŭ, ekspanavańnie biełaruskich knih ź biblijatek inšych krain («Spadziavacca na ich viartańnie ŭ Biełaruś biessensoŭna», — zaŭvažyŭ daśledčyk), arhanizacyja vystaŭ i miemaryjalizacyja miescaŭ, źviazanych ź biełaruskim knihadrukam. U pryvatnaści, raspracoŭvajecca maršrut ekskursij pa miescach Skaryny: Połack — Vilnia — Krakaŭ — Paduja — Kalininhrad.
Da śviata budzie prymierkavana vydańnie ŭsich knih Biblii Skaryny pad adnoj vokładkaj, padrychtoŭku jakoj ździajśniaje daśledčyk pierakładnoj bieletrystyki Siaredniaviečča i rańniaha Novaha času Aleś Brazhunoŭ. Tekst Skarynavaj Biblii vyjdzie sučasnymi litarami z padziełam na vieršy — u hetym navatarstva vydańnia ŭ paraŭnańni z raniejšym faksimile. Dakład Brazhunova, badaj, hałoŭnaje adkryćcio kanhresa.
Daśledčyk pracuje pa śladach Skaryny, paraŭnoŭvaje jaho pierakład z carkoŭnasłavianskim tekstam Biblii, źviartajecca da polskich, češskich, łacinskich, jaŭrejskich krynic. Jon zaŭvažyŭ, što Skaryna śmieła, u niekalki razoŭ skaračaje kananičny carkoŭnasłavianski tekst, pierastaŭlaje častki miescami, ustaŭlaje dapaŭnieńni i tłumačeńni prosta ŭ Bibliju! U niekalkich knihach jon padaje adnolkavy źmiest u roznych pierakładach (mahčyma, heta pakazvaje na vypadki, kali drukar nie byŭ upeŭnieny ŭ słušnaści svajoj viersii pierakładu). Skaryna mieŭ nie śviaščennaje, ale pavažlivaje staŭleńnie da Śviatoha Piśma, padychodziŭ da Biblii jak racyjanalist, imknuŭsia vybudavać teksty ŭ łahičny łancužok — kanstatuje daśledčyk.
«Biblija Skaryny mieła pratestancki ŭchił, — dadaje karyfiej knihaznaŭstva Hieorhij Halenčanka. — Ale Skarynava Biblija nie źjaŭlałasia ni pratestanckaj, ni katalickaj».
Sam ža Skaryna pa naradžeńni, imavierna, byŭ pravasłaŭnym, adnak śviadomaje žyćcio pražyŭ u katalickim abradzie. «Jon nie moh nie być katalikom», — śćviardžaje Halenčanka, spasyłajučysia na Skarynavy ŭniviersitety, stupieni i pasady.
Hieorhi Halenčanka, miž inšym, źjaŭlajecca siabram Mižnarodnaha kłuba knihaznaŭcaŭ. Pra zasnavalnika kłuba, apantanaha i bieskaryślivaha daśledčyka–słavista i knihaznaŭcu Džona Simansa (1915—2005) raspaviadała siamiejnaja para biełarusistaŭ z Rasijskaj akademii navuk Juryj Łabyncaŭ i Łarysa Ščavinskaja.
Simans stvaryŭ svoj kłub knihaznaŭcaŭ na piensii, achviaravaŭ dziela funkcyjanavańnia kłuba ŭsie svaje hrošy i čas. U kłub uvachodzili kala 200 čałaviek ź dziasiatkaŭ krain śvietu.
Łondanskaja spadčyna
Łondanski biełarusist Džym Dynhli raskazvaŭ pra pierśpiektyvy łondanskaj biełaruskaj biblijateki imia Skaryny: «Siońnia ja dam vam praŭdu, jak kažam pa-anhlijsku, prosta z rota kania». «My viedali, što pastupova idziom da hetaj situacyi, — raskazvaje jon pra chvarobu ajca Nadsana, — ale takaja čałaviečaja natura: nichto nie chacieŭ dumać pra heta».
Ciapier budynak biblijateki i ŭsio jaho źmieściva — ułasnaść apiakunskaj rady. «Jość plotki, što ŭsio pradasca, prapadzie — hetaha nie moža być pa zakonie», — adznačaje Dynhli. Apieratyŭnaje rašeńnie: dziažuryć štosubotu pa čatyry hadziny, kab choć raz na tydzień biblijateka była adčyniena. Chto ž jaje čytačy? Siabry biełaruskaj dyjaspary, vučni biełaruskaj łondanskaj škoły, turysty i daśledčyki ź Biełarusi, jakija vyvučajuć knižnyja i archiŭnyja kalekcyi, rupliva sabranyja ajcom Nadsanam.
Isnujuć płany pa stvareńni elektronnaha katałoha, arhanizacyi vydačy knih na dom, źmiaščeńnia na sajcie śpisaŭ novych pastupleńniaŭ. Vialikaja prablema vybaru: jak i što nabyvać i jakim čynam dastaŭlać. «Časam kuplenyja ŭ Biełarusi knihi ajciec Siarhiej Stasievič pryvozić u Łondan prosta ŭ čamadanie», — žalicca Dynhli. Jašče adna prablema — los šmatlikich skryniaŭ z archiŭnymi materyjałami. Častka apiakunskaj rady chacieła b pieradać dakumienty na Biełaruś — tut była b praviedziena naležnaja ekśpiertyza i nadadziena śpiecyjalnaja achova, da taho ž dakumienty stali b dastupnyja bolšamu kołu daśledčykaŭ. Adnak isnujuć dumki, što varta zachoŭvać archiŭ u Łondanie — «bo raptam budzie Minskaja Narodnaja Respublika».
Niadaŭna biblijateka atrymała hrant u 5 tysiač funtaŭ na adličboŭvańnie kalekcyj, i na sajcie http://skaryna.omeka.net užo dastupnyja adličbavanyja časopisy «Božym šlacham» i «Źnič».
Adam Maldzis padčas svajho vystupu prapanavaŭ Łondanskaj biblijatecy arhanizoŭvać stažyroŭki i hranty dla biełaruskich studentaŭ i vychoŭvać entuzijastaŭ: «Našto jechać u Łondanski ŭniviersitet, kali jość «svajo» miesca?!»
Dynhli skončyŭ vystup słovami ajca Nadsana: «Ja zrabiŭ, što zmoh, — ciapier vy starajciesia» — i zapłakaŭ.
Kananizacyja Skaryny
Prapanova vyklikała žyvuju reakcyju hramadskaści. «Treba ž kananizavać i kahości prystojnaha» — śmiajalisia ŭ kułuarach.
«Rasijskaja carkva kananizavała carskuju siamju, kananizavany fundatar minskaha Čyrvonaha kaścioła Edvard Vajniłovič — a čym Skaryna horšy? — kažuć knihaznaŭcy. — Jon rabiŭ bohaŭhodnuju spravu».
Kab kananizavać asobu ŭ pravasłaŭnaj tradycyi, nieabchodnyja źviestki pra źviazanyja ź joj cudy. «A ŭsio žyćcio Skaryny — chiba nie cud?» — kaža Adam Maldzis. Na jaho dumku, kananizacyja zmoža zblizić kanfiesii i pracavać na jadnańnie biełarusaŭ.
«Słava niepatrebnaja Skarynu, ale patrebnaja našaj nacyi, — praciahvaje Piatro Kraŭčanka. — My nie ramantyki, my nie marym, što ŭ 2017 hodzie Skaryna budzie kananizavany. Moža, praz 100, moža, praz 200 hadoŭ». Byŭ zhadany precedent, kali adbyłasia kananizacyja aśvietnikaŭ Kiryła i Miafodzija, jakija nie ździejśnili cudaŭ, adnak usio ich žyćcio stała podźviham. Skaryna, prynamsi, moža atrymać za žyćciovyja podźvihi tytuł «słuhi Božaha», a heta pieršaja stupień pracesu bieatyfikacyi ŭ katalictvie».
Kraŭčanka spadziajecca na moładź, jakaja adšukaje mahiłu Skaryny, atrymaje novyja źviestki pra jaho žyćcio (kanfiesijnuju prynaležnaść, miescy vučoby i pracy, siamju, dom), razhadaje inšyja knihaznaŭčyja zahadki (naprykład, pra śmierć Kazimira Siemianoviča, aŭtara inžyniernaha traktata XVII stahodździa «Vialikaje mastactva artyleryi»), a taksama daviadzie da kanca spravu kananizacyi. Adnak ci treba heta moładzi? Skaryna staŭ blizki kožnamu z nas mienavita praz svaje čałaviečyja jakaści: apantanaść, vynachodlivaść, racyjanalizm i prahmatyzm. Asoba Skaryny nabližaje historyju da ludziej, to ci treba štučna jaje addalać? Vykažyciesia pra heta, kali łaska, u kamientarach.
* * *
Kanhres staŭ płatformaj dla daśledčykaŭ movy, litaratury, knihi. Ale brakavała na im hramadstvaznaŭčaj kampanienty, jakuju padčas adkryćcia abiacali arhanizatary. Adčuvałasia abmiežavanaść u srodkach, adsutnaść dziaržaŭnaj padtrymki. Ni adzin ministr nie pryjšoŭ vitać udzielnikaŭ asabista, choć bolšaść ź jakich — pavažnyja daktary i kandydaty navuk. Niekatoryja ź ich zrabili dla budučyni i imidžu Biełarusi bolej, čym čynoŭniki. Na mierapryjemstvy kanhresa vyłučyli ŭsiaho dźvie placoŭki. I heta nie hatel «Jeŭropa» i nie Pałac Respubliki, a zmročnyja kalidory budynku humanitarnych instytutaŭ NAN i aŭdytoryi fiłfaka BDU.
Kanhres, što adbyvajecca raz na piać hadoŭ i moh by stać mahistralnaj kulturnaj padziejaj Biełarusi, zasunuty na marhines. Jon hladzicca fakultatyŭna i na fonie maštabnaha štohadovaha Kanhresu daśledčykaŭ Biełarusi ŭ Koŭnie, jaki zabiaśpiečvaje ŭ razy bolšy achop temaŭ dy nakirunkaŭ, kolkaść udzielnikaŭ i svabodu vykazvańnia. Jeŭrapiejskija dziaržavy dapamahajuć biełarusam arhanizavać śviata navuki. A biełaruskaja pakul tolki rehłamientuje i kantraluje takija śviaty, arhanizavanyja entuzijastami i dobraachvotnikami.
