Былы архіепіскап Гродзенскі Арцемій: Як хочацца памерці так, каб не было сорамна, што я святар!
Арцыбіскуп Арцемій (Кішчанка), звольнены на спачынак у 2021 г. на патрабаванне ўладаў, даў інтэрвʼю выданню «Вера+». У ім ён распавёў, як яго звольнілі, як ён цяпер жыве, як ставіцца да вайны ва Украіне. Інтэрв’ю выйшла яшчэ ў жніўні, але, на жаль, прайшло незаўважаным.
— Уладыка Арцемій, вы так доўга не давалі ніякіх інтэрв'ю, чаму вырашыліся перапыніць маўчанне?
— Гэта было вымушанае маўчанне, звязанае са зразумелымі жыццёвымі абставінамі. Але апошнім часам усё часцей можна пачуць, што ўсё, што адбывалася ў Гродзенскай дыяцэзіі, было кепска. Тое было не так, гэта… І вось цяпер толькі ўсё прыводзяць у парадак. Гэтым абясцэньваюць шмат добрага, што адбывалася ў нашай епархіі. Шмат добрых святароў рабілі вельмі добрую працу, будавалі храмы, стваралі абшчыны, працавалі з дзецьмі. Шмат усяго было. Аб гэтым трэба ўспамінаць. Я разумею, што спыніць людзей, якія гавораць няпраўду, не атрымаецца, гэта пытанне пазіцыі, але казаць пра добрае, успамінаць яго трэба.
— Уладыка, якім чынам склалася ваша жыццё пасля таго, як вас адправілі на спачынак насуперак вашаму жаданню?
— Мусіць, яшчэ рана аб гэтым казаць, гэта бо літаральна «на днях» здарылася, яшчэ года не мінула.
Самая страшная выснова, што ўся архірэйская брація практычна аднагалосна адправіла мяне, так бы мовіць, на спачынак.
— Але гэта было насуперак вашай волі?
— Ну вядома, я нават быў упэўнены, што такога не будзе. Я ад Масквы мог чакаць усё што хочаце, але не ад беларускага экзархата. Усё ж свае людзі, і я ведаю іх погляды. А тут аднагалосна, калі экзарх стаў іх усіх пытацца, усе: «Распні, распні, распні». Я ім сказаў так: «Вы прыбіраеце мяне ні за што! Усе вашы абвінавачванні несправядлівыя».
Абвінавачанне нумар адзін: ён падзяліў паству на дзве часткі.
Нікога я не дзяліў, яе падзяліла грамадскасць. І царква апынулася за бортам. І да яе вельмі негатыўнае стаўленне. Калі б хоць часткова нехта адказваў і на гэтыя пытанні людзей, мы захавалі б праваслаўе хаця б для народа.
Другое, у чым мяне вінавацілі, што я пісаў заклік да сваёй паствы як пастыр, але я лічу, што выконваў свой абавязак. Маю я на гэта права кананічнае? Так. Мне зрабілі заўвагу і папрасілі ў далейшым ад свайго імя не выступаць, каб гэта не было прынята як меркаванне царквы. Сказалі, што ўсе пытанні вырашаюцца толькі на сінодзе. Я пасля нашай размовы што-небудзь, нейкую адозву, зварот пісаў, казаў? Не. Уладыка Гурый казаў, ігумення Гаўрыіла казала, а арцыбіскуп Арцемій — не. Але я вінаваты.
У чым выявілася мая непакорлівасць? Што заспявалі «Магутны Божа»? Дык мы ў храме заўсёды яго спявалі і цяпер спяваем ва ўсіх храмах «Магутны Божа». «А вось мы вам ужо рабілі папярэджанне не спяваць, а ў вас усё роўна ў Мікольскім храме дзеці заспявалі». Але адкуль я ведаў, што яны заспяваюць? Вы ведаеце, якая праграма ў дзяцей у Мікольскім храме? І я не ведаў. Майго благаславення там не было. Ніхто мяне не пытаўся. Гэта ў кампетэнцыі класнага настаўніка. Нейкага афіцыйнага адступніцтва з майго боку тут няма.
Паказалі мне нейкую фатаграфію, на якой на велікодных яйках намаляваная «Пагоня». Я не маляваў «Пагоню» на яйках. А калі нейкае дзіця намалявала, то фатаграфія адкуль узялася? Я ніякага злачынства не бачу — гэта старажытная геральдыка, тым больш з крыжам. Крыж Еўфрасінні Полацкай.
— Вас слухалі, уладыка? Ці проста ігнаравалі?
— Як гаворыцца, «ён слухаў у адно вуха, а ў іншае ў яго ўсё вылятала». У іх была праграма выканаць загад па частцы такой-та. Пяць разоў мне гэтыя яйкі ўспаміналі (велікодныя яйкі з беларускай «Пагоняй») на працягу вечара. Уяўляеце, у мяне галава разбалелася. А ў мяне яшчэ са здароўем праблема была, пасля пахавання мітрапаліта Філарэта дрэнна сябе адчуваў. Мне было вельмі цяжка там знаходзіцца. Я потым падняўся і сказаў, што «па веры вашай хай будзе вам». І сышоў з сінода. Таму фактычна такога, як бы сказаць, выгнання… не было.
Так, яны атрымалі ўказанне і моўчкі яго выканалі. «Каб захаваць царкву». Як заўжды, у нас традыцыйна гэта было. «Давайце гэты храм разбурым, каб астатнімі нам дазволілі карыстацца». Такая псіхалогія духавенства пасляваеннага перыяду.
Бо ўсе архірэі нашы — яны засталіся на Салаўках і на Беламорканале. І новае пакаленне духавенства — яно выхоўвалася яшчэ старымі протаіерэямі, якія ацалелі. А пасляваенны перыяд — гэта ўжо былі самавукі і выхаванцы тых, хто прыстасаваўся. І не сакрэт, што, так бы мовіць, святарства абіралася ЦК ВКПБ, з яго дазволу «бласлаўляліся» кандыдатуры. Партыя сказала «трэба», архірэі адказалі «будзе». Вось.
Таму да гэтага часу ідзе інерцыя той хвалі, калі пакорліва ўсё выконваем, каб не было чаго горш. Як бы чаго не адбылося, па гэтым прынцыпе. Таму там кагосьці вінаваціць у здрадзе складана.
На жаль, гэта яшчэ пры ўладыку Філарэце пачало фармавацца. Ён, вядома, чалавек-легенда. І тое, што ён зрабіў, застанецца ў гісторыі, можа, калі-небудзь пытанне аб кананізацыі ўзнімецца. Але гэтая школа была яму ўласцівая, на жаль. І яна пакінула след, і сёння яна яшчэ жыве ў царкве, і пра гэта трэба падумаць. Але ваша пакаленне іншае, як я казаў, калі выступаў, што нам сорамна перад вамі, рабяты. Вы яшчэ сумленне сваё, так бы мовіць, яшчэ не абкакалі. Вас у гэтым прыстасавальніцтве не выхавалі. Таму трымайцеся.
А другая праблема для іх, што кожны з іх разумее, што калі ён зараз скажа: «А ўладыка Арцемій мае рацыю», то трэба паднімацца і садзіцца са мной побач.
— Уладыка, як побыт ваш складаецца?
— Архірэйскі сабор вызначыў датацыю ад епархій, дзе архірэй знаходзіцца на спачынку, патрыярх блаславіў служыць у храме «Беларускіх святых», з кіруючым архірэем не канфліктуем, будуем у нашым пасёлку храм. Вядома, адчуванне сябе «ворагам народа» не з прыемных, але падтрымка простых хрысціян усяляе надзею.
Колькі мы прыгожых слоў чулі пра Гродзенскую епархію, якая сучасная, як яна думае пра праваслаўе, як яна шануе народную культуру, як яна шануе сваю «бацькаўшчыну» і ўсё іншае!
Святары гавораць, а што рабіць? Вядома, нікуды ты не дзенешся. Але ж саступаць нельга. Як найсвяцейшы патрыярх Кірыл казаў у Пецярбургу на дваццацігоддзе смерці мітрапаліта Нікадзіма, ён сказаў, што ўладыка Нікадзім ваяваў за кожную хрысцілачку. Але вось гэтая сістэма прыстасаванства — працяг «сергіянства». Царква існуе якраз на крыві мучанікаў. Ратуйся сам, і вакол цябе выратуюцца тысячы.
Так, я хрысціянін. Нават маленькі прыклад прывяду. Быў такі канал, называўся ТБН, «Тэлебачанне добрых навін». Выпадкова яго знайшоў і часам глядзеў. Там у асноўным пратэстанты. Але бывала, і праваслаўныя, і католікі выступалі. І адзін пратэстант расказваў, пастар, што яго бацька таксама быў пастырам, але ён працаваў на будоўлі, у адрозненне ад нашых бацюшак, якія сядзяць на царкоўным акладзе і вельмі ўразлівыя.
А яны спалучалі прыемнае з карысным. Ён быў на вытворчасці і нешта там рабіў, а ў вольны ад працы час яны збіраліся і пілі гарбату, з Бібліяй. Калі міліцыя прыходзіла, яны Біблію клалі ў кішэню і казалі: «Мы гарбату п'ём. Сёння ў Лёлі дзень нараджэння. Лёля нас частуе». І вось. І прыехалі яны сямʼёй на БАМ, бацька яму кажа: «Ты заўтра ідзеш у школу першы раз». — «Так, тата». — «А ты памятаеш, што ты хрысціянін?» — «Вядома, тата, я памятаю, што я хрысціянін». — «І заставайся такім». Ён прыходзіць у школу. Настаўніца кажа: «Вось у нас новы вучань і ён яшчэ не піянер. Мы будзем прымаць яго ў піянеры. Вовачка, а калі табе зручней, каб мы цябе прынялі ў піянеры?» А ён: «Ніколі». — «Дык калі ты будзеш піянерам?» — «Ніколі». — «Чаму?» — «А таму што я хрысціянін». Смех у класе і цішыня, настаўніца ў паўнепрытомным стане. І больш такога пытання не было. Нешта падобнае казаў патрыярх, што калі яго выклікалі і спыталі: «Чаму ты не піянер?», ён сказаў: «А можна я буду хадзіць у гальштуку на службу?»
Гэта іншая хрысціянская традыцыя, іх вучылі адстойваць сваю веру, не саромецца яе.
А ў нас практыкуецца: «Ты не высоўвайся. Абразок трэба класці ў сервант». Вось так мы выхаваныя. Абразок павінен быць у серванце. «Госпадзе, блаславі!» — «Ой, дзякуй! Да наступнай сустрэчы». «І нікому нічога не кажы. У царкву не хадзі, гэта небяспечна. Можна і дома памаліцца. Абразок ёсць у серванце. Толькі ключык не згубі».
Таму гэта існуе, так бы мовіць, прыстасаванства. І, на жаль, яно сёння яшчэ ізноў-ткі працуе.
Таму ўсё гэта патрабуе асэнсавання. Балбатаць — і я герой. А вось вазьмі скажы: «Я хрысціянін», як гэта было ў старажытнай царкве. Разарвалі хрысціян, паднімаецца яшчэ пяць чалавек: «А мы таксама хрысціяне!» І ў беднага імператара, разумееш, кандрашка. Па-першае, шкада, столькі грошай загубіў, і ўсё марна. Замест таго, каб людзі ўцяклі б ад страху і забыліся пра гэта, дык яны яшчэ прама тут заяўляюць: «А мы хрысціяне!» Чым больш пакут, тым больш хрысціян. Парадокс, які не растлумачыць. Ніякіх рэфлексаў самазахавання. «Збаў і ўсцеражы» — гэта не ад прастуды, так бы мовіць, не ад двойкі на іспыце, а гэта выратаванне жыцця, якое ператварылася ў барацьбу за выжыванне, якое ператварылася ў вайну ўсіх супраць усіх, як Аляксандр Шмеман піша.
Таму тое, што я апынуўся за бортам, спадзяюся, гэта навучыць некага плаваць. А калі плаваеш, лёгкія развіваюцца і насмарк канчаецца.
— Як цяпер сябе адчуваеце праз час?
— Збавіў Гасподзь ад цяжару ўлады, ад адказнасці за тых, хто з табой побач. Значна больш адчувальна бачыш свае грахі, промахі і маладушнасць. Адзінота мае плюсы і мінусы. Веру, што Гасподзь «пасет мя и ничтоже мя лишит».
— Уладыка, скажыце, ці змяніўся ваш погляд на падзеі, якія адбываліся ў 2020-2021 гадах? Можа быць, вы шкадуеце пра нейкія свае словы?
— Мяне пасвяцілі недзе ў 1982 годзе, калі не памыляюся, у дыяканы, а ў 1984 — у святары. Калі я быў дыяканам, нас пробашч прымушаў служыць 7 лістапада і 1 мая набажэнствы. Вось за гэта мне было сорамна. Калі я быў святаром, я нідзе нічога такога за сабой не памятаю. Хаця ўсялякае магло быць. Я заўсёды стараўся ў пропаведзі гаварыць іншасказальна, і падкрэсліваў, што адна ў хрысціян зброя супраць зла — гэта любоў.
Мне было б сорамна перад прыхаджанамі, калі б мы пра гэта маўчалі. Хацелася б, каб усё было па-хрысціянску. Ёсць адказнасць царквы ў празмерным поўзанні. Гэтым яна адштурхвае ад сябе людзей.
— Няма шкадавання?
— Не важны пачатак, важны канец. Госпадзе, як хочацца памерці, каб не было сорамна, што я святар!
— Пасля таго, як з вамі так зрабілі, была простая чалавечая крыўда? Моцна перажывалі? Можа быць, стаўленне сяброў да вас змянілася?
— Вядома, перажываеш. У нас у царкве шмат ліслівасці. І так ва ўсім грамадстве.
Архірэі, яны людзі адзінокія, пазбаўленыя ўвагі, чыста чалавечай часам. Таму ліслівасць падбадзёрвала, нейкі жыццёвы тонус давала. А цяпер убачыць, што чалавек, які і да беларускай культуры ставіцца выдатна, і быў у выдатных адносінах, і якому неяк дапамагалі, вылучалі, — цяпер баіцца павітацца… як бы чаго не выйшла… Не мне судзіць, вядома, але гэтае расчараванне. Хтосьці зойдзе, наведае, нават прынясуць хлеба самаробнага, і гэта каштоўна.
— Уладыка, як вы ўспрынялі навіну пра напад Расіі на Украіну 24 лютага?
— Не па-хрысціянску!
— Уладыка, тады яшчэ адно пытанне. Калі хочаце, адказвайце, калі не хочаце, не адказвайце. Як вы ўвогуле ацэньваеце пазіцыю кіраўніцтва Рускай праваслаўнай царквы, у прыватнасці патрыярха Кірыла, менавіта вось па гэтай сітуацыі з так званай «спецаперацыяй»?
— Я лічу, што гэта не ад Духа Святога.
— Вы сочыце за навінамі царкоўнага і палітычнага жыцця ва Украіне?
— Даводзіцца чуць, чытаць, немагчыма цяпер ад гэтага схавацца.
— Што можа зрабіць просты хрысціянін, каб дапамагчы Украіне?
— А самае простае, што можа зрабіць просты хрысціянін, ён павінен маліцца за Украіну.
— Уладыка, калі б у вас была магчымасць звярнуцца да ўкраінцаў, не толькі да праваслаўных, а проста як хрысціянскага пастыра да людзей, вось якія б словы вам ім хацелася сказаць?
— Я б сказаў: «Браточкі, трымайцеся! Хрыстос Уваскрос!»
