«Салдаты, якія ўдзельнічалі ў разгоне, размаўлялі па-руску». Як расстралялі Плошчу ў Алматы
Адзін з лідараў казахскіх пратэстаў расказаў у інтэрв'ю «Сібір. Рэаліі» аб тым, як гэта было і чаго свет, з прычыны татальнай інтэрнэт-блакады, не ведае.
Дэманстранты ў Астане 5 студзеня. Фота Абдуазіза Мадыярава, Франс Прэс.
Раніцай 8 студзеня прэзідэнт Казахстана Касым-Жамарт Такаеў абвясціў наступны панядзелак днём жалобы. «У сувязі са шматлікімі чалавечымі ахвярамі ў выніку трагічных падзей у шэрагу рэгіёнаў краіны прэзідэнт Казахстана Касым-Жамарт Такаеў прыняў рашэнне абвясціць 10 студзеня 2022 года днём агульнанацыянальнай жалобы», — гаворыцца ў заяве прэс-сакратара Берык Уалі.
У той жа час афіцыйна ўлады кажуць толькі пра 18 загінулых супрацоўнікаў праваахоўных органаў і 26 ахвяраў сутыкненняў з боку мітынгоўцаў.
Грамадзянскія актывісты кажуць пра тое, што ахвяр сярод пратэстоўцаў значна больш, і асноўная частка з іх, мяркуючы па ўсім, загінула 5 студзеня падчас сутыкненняў і расстрэлу лагера мітынгоўцаў на цэнтральнай плошчы Алматы 6 студзеня.
«Сібір.Рэаліі» пагаварылі з відавочцам і ўдзельнікам гэтых падзей, адным з тайных лідараў пратэстоўцаў, палітычным актывістам і праваабаронцам 64-гадовым Мейрханам Абдуманапавым.
— Якім чынам і калі для вас пачаліся пратэсты, у які момант вы апынуліся на плошчы?
— Калі толькі пачаліся пратэсты ў Алматы, г.зн. 4 студзеня, на плошчу я трапіць не змог. У Казахстане ў сілавікоў распаўсюджаны такі «прэвентыўны» метад, у дзень любога мітынгу да ўсіх актывістаў прыязджае паліцыя і блакуе іх дамы.
Калі актывіст выходзіць на вуліцу — яго ўмомант затрымліваюць і адпраўляюць у аддзяленне. І там, не афармляючы ніякіх дакументаў, трымаюць суткі, пакуль дэманстрацыя ці акцыя не скончыцца. А пасля адпускаюць без складання пратаколу. Як быццам нічога не было.
Трэцяга студзеня раніцай да майго дома пад'ехала адразу чатыры паліцэйскія машыны. З'ехалі яны толькі позняй ноччу, калі ў Алматы ужо пачаўся кіпіш. Зрэшты, я даведаўся пра тое, што машын няма, толькі пятага, пасля таго як прачнуўся і паглядзеў у акно.
— Вы жывяце не ў самім горадзе?
— Так, я жыву ў пасёлку Фабрычным, размешчаным дзесьці за 40 з невялікім кіламетраў ад Алматы. Як толькі я прачытаў у інтэрнэце, што людзі ідуць да плошчы Рэспублікі, я адразу паспрабаваў дабрацца да горада. Але зрабіць гэта адразу мне не ўдалося. Горад да таго часу ўжо быў закрыты для ўезду.
Усе аднавяскоўцы, якія працуюць у Алматы і раніцай адправіліся на працу, праз пару гадзін былі вымушаныя вярнуцца дадому, бо іх проста развярнулі. Пасля абеду, ужо пасля таго, як улады адключылі інтэрнэт, зрэшты, зрабіць гэта аказалася прасцей. І я прарваўся.
— Калі вы ўсё-ткі дабраліся да плошчы Рэспублікі, што вы ўбачылі?
—Калі я дабраўся да плошчы, там было ўжо вельмі шмат людзей, цэлае мора, а акімат горада, гэта значыць адміністрацыя, гарэў. Я спытаў: хто гэта зрабіў? Мне адказалі, «Невядомыя людзі». «Нам трэба было, каб акімат быў цэлы, каб зрабіць там штаб, — кажуць. — Але нейкія людзі пад выглядам дэманстрантаў падпалілі». Прычым у падпальшчыкаў было ўсё гатова загадзя, у тым ліку і гаручае.
Потым спыніць натоўп было немагчыма. Пайшлі захопы адзін за адным.
На плошчы, калі глядзець на поўдзень, з правага боку перад акіматам знаходзіцца офіс тэлебачання «Казахстан-1». Я стаў раіць выкарыстоўваць яго, але вельмі хутка высветлілася, што і яго таксама разграмілі, зайшлі «малойчыкі», ва ўльтыматыўнай форме запатрабавалі, каб іх выпусцілі ў эфір, ім адмовілі, і правакатары з бітамі і арматурамі пачалі граміць канал, разламаўшы ўсё абсталяванне.
З поўдня ад плошчы ёсць яшчэ адзін комплекс: «КТК», камерцыйнае тэлебачанне, на яго таксама ўжо паспелі здзейсніць напад. «Бачыш дым? — казалі. — «КТК» таксама разбілі, скралі на мільён абсталявання і падпалілі».
— Хто былі гэтыя «малойчыкі»?
— Ніхто не ведае. На плошчы было столькі людзей, што зразумець, хто менавіта чым заняты, было немагчыма, актывісты і знаёмыя трымаліся адзін з адным, групамі, але апазнаць, адкуль прыйшла тая ці іншая група, было нельга.
Прычым падзеі развіваліся стыхійна. Адзінай арганізацыі не было. У нейкі момант на плошчы, напрыклад, не знайшлося ніводнага мікрафона або гучнамоўніка, каб можна было выступіць.
Народ да акімата, былога Дома ўрада, з'язджаўся не проста з усёй Алматы, але і з суседніх гарадоў, кожны дабіраўся самастойна. Кожная група была занятая сабой, ніхто нікога фактычна не чуў і не слухаў. Вакол шум, гам, усе радуюцца.
— Захоп будынкаў вы назіралі самі?
— Не. Але мне тут жа распавялі, што чыноўнікі і паліцыя з акімата збеглі па падземных хадах, калі паўсталыя ўварваліся туды, там было нават выключана святло. Нікога. У будынку засталося толькі некалькі салдат.
Яшчэ пятага, калі людзі ішлі да плошчы ад вуліцы Мамышулы і Абая, група малойчыкаў 25—30 чалавек прынялася граміць вітрыны і перакульваць машыны, паліцэйскія сталі страляць гумовымі кулямі, кідаць святлошумавыя гранаты. І ў далейшым паліцыя вяла сябе з людзьмі дастаткова жорстка.
Калі хлопцы, якія былі ў акімаце, здаліся, некаторых з іх збілі, Гарачыя галовы, узлаваныя, але большасць хлопцаў самі дэманстранты паспелі абараніць, сказаўшы: «Не чапайце іх, гэта нашы хлопцы, проста яны на службе».
Наогул, з разгромам тэлебачання, на мой погляд, дэманстрантаў пазбавілі сродкаў сувязі. Камусьці вельмі хацелася выставіць нас варварамі.
— Што адбывалася далей?
— Адначасова з гэтым па ўсім горадзе знікла паліцыя. Яны проста разышліся і замкнуліся па дамах. Даўшы гэтым карт-бланш усялякім прайдзісветам і крымінальнікам.
Справа ў тым, што, адключыўшы Інтэрнэт, улады паралізавалі не толькі банкаўскія сэрвісы, СМІ, але і звычайныя гарадскія службы.
Без Інтэрнэту сістэмы аховы і сігналізацыі ва ўсіх крамах проста адключыліся — тады марадзёры і рынуліся граміць вітрыны і выцягваць дарагую тэхніку. Дэманстрантам гэтага было не трэба.
— Усё, што ў далейшым адбывалася на плошчы, вы назіралі самі?
— Так. Я прыехаў ужо пасля ўсіх захопаў і заставаўся на плошчы да самага канца. Ноч з пятага на шостае выдалася трывожная. На месцы засталася дзесьці дзясятая частка. Астатнія разышліся па дамах. Мы ўсе чакалі штурму, таму пабудавалі з загараджальных шчыткоў плот. Але начнога штурму так і не адбылося.
— Калі адбылося абвастрэнне?
— Прыкладна ў 9 гадзін раніцы 6 студзеня на плошчы з боку вуліцы Фурманава — пераназванай у вуліцу Нурсултана Назарбаева — з'явіліся вайсковыя грузавікі, машыны і некалькі бронетранспарцёраў з кулямётамі наверсе. Адтуль выйшлі салдаты і па ўсім перыметры з аўтаматамі атачылі плошчу.
Тады восем чалавек, самых старэйшых па ўзросту, у тым ліку і я, ад мітынгоўцаў выйшлі да іх наперад, з белым сцяжком і паднятымі ўверх рукамі, каб правесці перамовы.
Калі мы перайшлі загараджальныя шчыткі, якімі ноччу самі і агарадзілі лагер, у нас пачалі страляць. Гэта былі папераджальныя стрэлы. Але побач са мною буйны мужчына, гадоў за 50, маладзейшы за мяне, раптам упаў. Куля яму трапіла ў левае сцягно. Мы да таго моманту ўжо адступілі назад, у бок загароды. Але я не змог кінуць параненага і вярнуўся. З цяжкасцю я яго падняў і данёс да загароды, адтуль мы яго ўжо адправілі ў бальніцу.
Стральба спынілася. Мы працягнулі махаць рукамі, прапаноўваць перамовы. Нас папярэдзілі праз гукаўзмацняльнік па-казахску, каб мы не падыходзілі. У выніку праз хвілін 10 або 15 — відаць, раіліся — да нас выйшаў афіцэр. Далі знак, каб мы падышлі да шчыткоў.
Ён назваў сваё імя і прозвішча, якую я цяпер не магу ўспомніць. Камандзір і нас сямёра. Ён сказаў: «Так, я ўсё ведаю, хто былі тыя пагромшчыкі, гэта не з вашых. Вы можаце працягваць дэманстрацыю, адзіная ўмова: калі апынуцца выпадкова сярод вашых узброеныя малойчыкі, вы іх выдаліце самі, каб іх не было, бо калі, не дай бог, сярод маіх салдат каго-небудзь яны раняць, мы адкрыем агонь у адказ — за наступствы я не адказваю».
Мы вярнуліся ў лагер. З некалькіх тысяч чалавек зброя толькі ў пяцярых. Сілком раззброіць іх мы не маглі, раптам яны пачнуць супраціўляцца, мы без зброі. Мы папрасілі іх сысці, і яны адышлі.
— Як падзеі развіваліся потым?
— З дзевяці раніцы да паловы сёмага вечара ўсё было спакойна. Днём у лагер сталі прыходзіць паведамленні: «Разыходзьцеся. У горад прыбыло падмацаванне: расійскія войскі і часткі АДКБ, Беларускія, армянскія і яшчэ нейкія, яны будуць разганяць сілай».
Толькі мне асабіста патэлефанавала з такой парадай пяць чалавек. І кожны раз суразмоўца сцвярджаў, што інфармацыя «з дакладных крыніц». «Сёння ўвечары ці ўначы будуць страляць на паражэнне».
Мы прынялі інфармацыю да ведама, але не паверылі. Некаторыя актывісты, зрэшты, у выніку ўсё ж сышлі і адвялі людзей, якія прыйшлі з імі. Напрыклад, стары апазіцыянер Жасарал Куанышалін, якога мы першапачаткова збіраліся прызначыць кіраўніком штаба, ён удзельнічаў у ранішніх перамовах, ці такі вядомы актывіст, як Жанбалат Мамай. Ён заклікаў сысці. Здаецца, яго за гэта потым пабілі.
— Колькі ўсяго чалавек пакінула плошчу?
— Я не ведаю. Іх прыхільнікі сталі ўгаворваць навакольных: «Тут будуць страляць, сыходзьце». Але я адказаў, што нікуды не пайду, таму што гэта здрада. Як сцямнела, у 18:30 або 18:40, на плошчы сапраўды з'явіліся бронетранспарцёры з кулямётамі. Спачатку з усходняга. потым з заходняга боку. Страляць яны пачалі на паразу без папярэджання. Людзі кінуліся ўрассыпную, я ўбачыў, што некаторыя ўпалі.
Я сам бачыў сваімі вачыма сем чалавек. Кагосьці параніла ў руку, кагосьці ў галаву. З іх дваіх мы змаглі вывезці, параненых, а астатніх — не. Двое зусім маладых дзяўчат і адзін хлопец, яны ўжо не падавалі прыкмет жыцця. Яшчэ адзін пажылы, цяжкі, жывы, я паспрабаваў яго падняць, але не мог.
Пакуль я яго спрабаваў выцягнуць апошняга, некалькі куль патрапілі зусім побач, цудам не зачапіўшы, і мне давялося пакінуць яго. А 19:01 — вось у мяне на тэлефоне выклік — я тэлефанаваў з плошчы ў хуткую, каб тыя забралі параненых, якіх мы не змаглі вывесці.
Пад градам куль мы вымушаныя былі пакінуць плошчу. Па шляху я ўбачыў легкавую машыну. Там двое маладых хлопцаў, адзін за рулём, другі побач. Машына заведзеная, відаць, яны спрабавалі на машыне з'ехаць, але лабавое і задняе шкло расстраляныя, а хлопцы мёртвыя ўжо, без прыкмет жыцця.
Далёка ад плошчы мы не сталі сыходзіць, схаваліся ў дварах. А праз дзве гадзіны вярнуліся паглядзець, ці забрала хуткая параненых, пра якіх мы ёй сказалі. Іх целы былі на месцы, г.зн. хуткая так і не прыехала. Колькі ўсяго чалавек загінула толькі на плошчы, мы не ведаем.
— Што было потым?
— Тут ізноў пачалі страляць, і нам прыйшлося зноў адступіць. Цяпер ужо канчаткова. Трубку хуткая паўторна ўжо проста не падняла. Салдаты былі ўсе без апазнавальных знакаў, у чорнай з ног да галавы форме. Калі раніцай да нас звярталіся толькі па-казахску, і на тым баку былі нашы, казахі, то тут праз гучнагаварыцель мы чулі толькі рускую прамову.
— Салдаты, якія ўдзельнічалі ў разгоне, размаўлялі па-руску?
— Так. У гэты раз да нас салдаты звярталіся толькі па-руску. І пагрозлівым тонам: «Вызваліце плошчу, будзем расстрэльваць». Ні слова па-казахску. З чаго мы зрабілі выснову, што гэта былі расійскія войскі. Як нас і папярэджвалі днём.
Другі раз мы прынялі рашэнне пакінуць плошчу праз вуліцу Жэлтаксан, гэта з заходняга боку ад плошчы, і спусціліся да вуліцы Абая, пайшоўшы па ёй зноў жа ў заходнім кірунку.
Усю дарогу мы чулі гукі стрэлаў. За спінай. Хто і куды страляў, мы не ведалі. На вуліцы нікога не было, толькі машыны са скручанымі нумарамі. Я так разумею, гэта тыя, хто краў бензін з заправак і лазіў па крамах. Але мы стараліся не заязджаць на тыя вуліцы, дзе шмат супермаркетаў.
— У выніку вы пакінулі горад?
— Не. Пакінуць горад я не змог, калі мы досыць хутка апынуліся на ўскраіне, стрэлы сціхлі, ні марадзёраў, нікога па шляху асабіста мы не сустрэлі. Пры ўездзе ў мікрараён Калкаман, на заходняй ускраіне, дарогу перакрылі нейкія маладыя хлопцы-казахі. Яны стаялі і не ведалі, ці ехаць ім у цэнтр або тут чакаць, што гэта былі за хлопцы, я не ведаю, але ніякіх «барадачоў», вахабітаў сярод іх не было.
Ноччу ў свой пасёлак трапіць мне не ўдалося, транспарту не было, так што я адправіўся пешшу да брата, які жыве ў горадзе. Усю раніцу мне тэлефанавалі знаёмыя, якія шукалі сваіх сваякоў, якія былі на плошчы і перасталі адказваць на тэлефоны. Асета Абішава, Бекена Бейсаліева ды іншых.
Як мне распавялі, частка людзей, якія былі на плошчы, схаваліся ў былым кафэ і здолелі пераседзець там ноч. Раніцай яны выйшлі адтуль з паднятымі рукамі, але расстрэльваць іх ужо не сталі. Далі сысці з плошчы.
— Дзе вы цяпер?
— Цяпер, каб дабрацца да Інтэрнэту, я каля мяжы з Кыргызстанам. Я з кіргізскай сім-картай. Дабраўся сюды на спадарожнай машыне, злавіў машыну, па ўсёй дарозе стаяць вайсковыя патрулі, шманаюць машыны, шукаюць зброю, правяраюць дакументы.
Усе мітынгі ў Казахстане маюць дазвольны характар, іх трэба ўзгадняць за пяць дзён, а ў тым выпадку, калі ўлады яго не ўзгаднілі, удзельнікам пагражае па 488-м артыкуле нашага кодэкса 10—15 сутак арышту. Або штраф. Гэты артыкул даўно стаў стандартным рэпрэсіўным інструментам у руках уладаў.
Улады ніколі не даюць дазволу і заўсёды разганяюць. Вось і ў гэты раз яшчэ да пачатку асноўных падзей уладам удалося «закрыць» многіх мясцовых лідараў і папулярных актывістаў, так што да пачатку алмацінскіх падзей многія з іх ужо апынуліся пад адміністрацыйным арыштам, — сказаў Мейрхан Абдуманапаў.
Па словах галоўнай рэдактаркі алмацінскага выдання Orda.kz Гульнары Бажкенавай, яна з калегамі была ўвечары 7 студзеня на плошчы Рэспублікі — ужо пасля разгону лагера пратэстоўцаў. У інтэрв'ю Сібір. Рэаліі яна сказала, што іх здымачная група хацела сфатаграфаваць перакулены аўтамабіль, але ў гэты момант на іх паехаў ваенны «Хамер» і з гучнамоўніка пачулася папярэджанне аб тым, што зараз па іх адкрыюць агонь. Пасля чаго Гульнара з калегамі хутка пакінулі плошчу.
— Так, папярэдзілі нас з гучнамоўніка па-руску. Але трэба сказаць, што казахскія сілавікі таксама часта звяртаюцца да грамадзян на рускай. Маладыя салдаты, тэрміновікі з поўдня, мабыць, рускую мову ведаюць не так добра, а тут была чыстая руская мова. Але ж гэта мог быць і казахскі афіцэр.
Я гаварыла з некалькімі людзьмі, якія былі на плошчы 7 студзеня і прысутнічалі пры разгоне лагера. Ніхто з іх не можа дакладна сказаць, чые сілавікі гэта былі — казахстанскія ці расійскія. Сёння вось мы былі на плошчы зноў, і мой калега бачыў, што там ужо стаялі войскі АДКБ, кажа, па нашыўках вызначыў.
Між тым яшчэ 6 студзеня генеральны сакратар АДКБ Станіслаў Зась заявіў у інтэрв'ю РІА, што сілы Арганізацыі Дамовы калектыўнай бяспекі не будуць прымаць удзел у разгоне дэманстрацый у Казахстане.
