Напружанасць паміж Германіяй і ЗША і «геапалітычная зброя». За што крытыкуюць трубаправод «Паўночны паток — 2»?
У пачатку верасня 2021 года Расія дабудавала адзін са сваіх найбольш амбіцыйных эканамічных і геапалітычных праектаў — газаправод «Паўночны паток — 2», які, як мяркуецца, будзе пастаўляць расійскі газ у Германію па дне Балтыйскага мора ў абход Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Нягледзячы на тэхнічную гатоўнасць, шматпакутны газаправод пакуль што так і не запрацаваў — працэдуры па сертыфікацыі яшчэ не завяршыліся. Шмат цяпер залежыць ад таго, якая кіроўная кааліцыя складзецца ў Германіі па выніках выбараў. Калі ва ўрадавай кааліцыі высокія пасады зоймуць зялёныя ці лібералы (паслядоўныя крытыкі расійскага аўтарытарызму), то ў 1230-кіламетровага газаправода могуць узнікнуць сур’ёзныя праблемы.
ПП — 2 планавалі ўвесці ў эксплуатацыю яшчэ ў 2019 годзе, падчас канцлерства Меркель, але праз амерыканскія санкцыі закончылі яго толькі ў верасні 2021 года, пасля ўгоды паміж Амерыкай і Германіяй. Газаправод цаной 11 мільярдаў даляраў падвоіць пастаўкі расійскага газу праз Балтыйскае мора і дапоўніць ужо існуючы газаправод «Паўночны паток», адкрыты ў 2011 годзе.
Разбіраемся, што стаяла за гэтым праектам, якія аргументы былі ў яго прыхільнікаў і крытыкаў, як зменіцца сітуацыя ва Усходняй Еўропе і амерыканска-нямецкія адносіны, а таксама чаму газ гэта амаль заўсёды пра геапалітыку.
Што такое «Паўночны паток — 2»?
Кантраверсійны газаправод ствараўся для таго, каб дастаўляць расійскі газ непасрэдна да галоўнага еўрапейскага спажыўца (Германіі), абмінаючы Украіну, Беларусь і Польшчу. Аб’ект праходзіць па тэрыторыі трох краін ЕС: Фінляндыі, Швецыі і Даніі.
Адзін з самых доўгіх газаправодаў у свеце зможа пастаўляць штогод да 55 мільёнаў кубаметраў газу ў Еўропу.
Праект, які распрацоўваўся 10 гадоў, сутыкнуўся з інтэнсіўным ціскам і санкцыямі з-за апаскі, што трубаправод зробіць Еўропу занадта залежнай ад расійскага газу.
Фармальна «Паўночны паток — 2» кіруецца швейцарскай кампаніяй з фінансавымі інвестыцыямі пяці еўрапейскіх энергетычных кампаній, але фактычна газаправод належыць «Газпраму».
Навошта еўрапейцам і расіянам новыя газаправоды, калі ёсць старыя, праз Беларусь і Украіну?
Запуск першага «Паўночнага патоку» ў 2012 годзе.
Поўнамаштабныя пастаўкі расійскага газу ў Еўропу пачаліся яшчэ ў часы СССР, у тыя ж часы і былі спраектаваныя і пабудаваныя асноўныя газаправоды, па якіх Расія пастаўляе газ у Еўропу. На момант увядзення гэтых газаправодаў у эксплуатацыю ўнутраныя адміністрацыйныя межы савецкіх рэспублік не ўлічваліся, гэта была адзіная палітычная і эканамічная прастора, таму бесперабойнасць паставак была гарантаваная.
Ніхто не ізаляваў савецкія экспартныя газаправоды з расійскім газам ад украінскіх газаразмеркавальных сетак, то-бок ніхто не раздзяляў транзітны газ і газ для мясцовага спажывання.
Але калі СССР і сацыялістычная сістэма распаліся, аказалася, што гэтыя газаправоды з расійскім газам цяпер праходзяць праз тэрыторыі новых незалежных дзяржаў (Беларусі і Украіны). Палітычныя рэаліі змяніліся, адносіны гэтых краін не заўсёды характарызаваліся стабільнасцю, што прыводзіла да выкарыстання Расіяй газу як інструменту палітычнага ціску, а для Украіны і Беларусі такім інструментам быў іхні транзітны статус.
Напружанасць паміж Германіяй і ЗША і «геапалітычная зброя». За што крытыкуюць трубаправод «Паўночны паток «Паўночны паток — 2»?
Некалькі разоў гэта выклікала перабоі з пастаўкамі расійскага газу ў Еўропу ў разгар ацяпляльнага сезону (у 2006, 2007 і 2009 гадах). Гэтыя газавыя крызісы не падабаліся ні Еўропе, ні Расіі.
Расійскія газаправоды.
Яшчэ адзін матыў для будаўніцтва новых газаправодаў — уваход дзяржаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў заходнюю палітычную і вайсковую прастору. У часы існавання СССР расійскі газ экспартаваўся ў Заходнюю Еўропу прах Чэхаславакію, якая знаходзілася пад кантролем СССР і была часткай сацыялістычнай сістэмы. У 1990-я і 2000-я дзяржавы гэтага рэгіёна ўвайшлі ў склад НАТА і ЕС, што было з насцярожанасцю ўспрынята Расіяй.
Узнікла пытанне будаўніцтва новых газаправодаў, у абыход былых савецкіх рэспублік і краін былога сацыялістычнага лагеру. Для Еўропы, галоўнага спажыўца расійскага газу, гэта гучала прывабна, бо дазваляла гарантаваць большую бяспеку дастаўкі. А Расія з будаўніцтвам новых газаправодаў выбівала ў краін Цэнтральнай і Усходняй Еўропы козыры ў будучых міждзяржаўных канфліктах.
На працягу апошніх некалькіх гадоў Еўропа закрывала свае ўласныя газавыя радовішчы, каб паменшыць уздзеянне на навакольнае асяроддзе. Найбуйнейшае газавае радовішча ў Еўропе Гронінген выводзіцца з эксплуатацыі на восем гадоў раней, чым першапачаткова планавалася. Таму для краін ЕС крытычна важна гарантаваць сабе бяспеку паставак прыроднага газу. Асноўнымі экспарцёрамі газу на рынак ЕС акрамя Расіі з’яўляюцца Нарвегія і Алжыр, але іхнія экспартныя магчымасці таксама паніжаюцца. Нарвегія не плануе істотна павялічваць пастаўкі ў Еўропу, а ў Алжыры моцна вырасла ўнутранае спажыванне.
Здавалася б, чаму ва ўмовах пастаянных канфліктаў заходніх краін з Расіяй не пастаўляць у Еўропу газ з нейкай іншай краіны (напрыклад, ЗША)? Але не ўсё так проста.
Рэч у тым, што ў адрозненне ад нафтавага рынку (які з’яўляецца адзіным, сусветным і глабальным), адзінага газавага рынку проста не існуе. Ізалявана існуюць еўрапейскі, амерыканскі і азіяцкі рынкі, якія маюць розныя прынцыпы дастаўкі паліва і фармавання цаны.
І калі ў нейкай краіне ўзнікае дэфіцыт нафты праз недапастаўкі ад асноўнага экспарцёра, то не праблема купіць гэтую нафту ў іншай частцы свету (танкерныя перавозкі нафты надзвычайна танныя), а вось з газам так не працуе. Газ цяжэй і даражэй транспартаваць, таму заўсёды імкнуцца пастаўляць газ у суседнія рэгіёны.
На газавых рынках імпарцёры нашмат больш залежаць ад экспарцёраў, больш прывязаныя да іх, прывязаныя да інфраструктуры транспарціроўкі (газаправодаў ці суднаў са звадкаваным газам).
Агулам сама транспарціроўка прыроднага газу нашмат больш дарагая і складаная працэдура, чым транспарціроўка нафты, яна патрабуе спецыяльнай транспартнай інфраструктуры (газаправодаў альбо рэгазіфікацыйных тэрміналаў), таму хуткага глабальнага пераарыентавання на нейкі іншы газ тут быць не можа.
Тое, што на газавых рынках існуе такая моцная залежнасць імпарцёраў ад экспарцёраў (і наадварот), а таксама ад інфраструктуры транспартавання газу, прымушае краіны (такія як Германія і Расія) выбудоўваць доўгатэрміновыя двухбаковыя стратэгічныя адносіны.
Гэтая асаблівасць газавых рынкаў робіць сам газ геапалітычнай з’явай і інструментам геапалітыкі.
Чым апраўдваюць праект?
Еўрапейскія краіны сур’ёзна настроеныя правесці так званы «энергетычны пераход», то-бок перайсці да аднаўляльных крыніц энергіі і зменшыць выкіды вуглякіслага газу ў атмасферу.
Нягледзячы на істотны прагрэс, пакуль што краіны ЕС не могуць спадзявацца на аднаўляльныя крыніцы (накшталт энергіі ветру ці сонца) цалкам, таму важная роля ў энергетычным пераходзе належыць газу — гэта таксама вуглевадарод, але пры яго выкарыстанні колькасць вылучанага вуглякіслага газу нашмат меншая, чым, напрыклад, пры выкарыстанні вугалю.
Лабісты ПП — 2 у Еўропе сцвярджаюць, што праект прывядзе да змяншэння вылучэння CO2.
Па замове Nord Stream 2 у 2017 годзе нямецкай кансалтынгавай кампаніяй было праведзена даследаванне, якое паказвае, што выкарыстанне расійскага газу ў Еўропе лепшае для клімату, чым выкарыстанне амерыканскага газу. Прыродны газ, які транспартуецца з Расіі ў ЕС па трубаправодзе, мае меншы вугляродны след, чым пастаўкі звадкаванага газу з дапамогай судоў.
Яшчэ адзін з аргументаў на карысць ПП — 2 таксама экалагічны — магчымасць у перспектыве выкарыстоўваць газаправод для паставак вадароду.
Лабісты Nord Stream 2 сцвярджаюць, што трубаправод прывядзе ў кароткатэрміновай перспектыве да зніжэння выдаткаў на газ у Германіі і ў суседніх краінах. Гэта зніжэнне нібыта павінна дапамагчы паскорыць адмову ад шкоднага вугалю, гаворыцца ў даследаванні.
Агулам у Еўропы мала добрых альтэрнатыў расійскаму газу. Найбольш верагоднай заменай расійскаму газу быў бы выхад на азіяцкія рынкі, але там існуе жорсткая канкурэнцыя з боку іншых краін, і газ там істотна даражэйшы.
Еўрапейцы таксама ўлічваюць пагаршэнне расійска-ўкраінскіх адносін, што для іх з’яўляецца дадатковым аргументам на карысць адмовы ад Украіны як транзітнай краіны для расійскага газу.
За што крытыкуюць праект?
Вашынгтон і многія краіны Усходняй Еўропы асцерагаюцца, што «Паўночны паток — 2» павялічыць залежнасць Еўропы ад расійскага газу, дасць Маскве больш уплыву на рэгіён і паслабіць Украіну. Прадстаўнікі Nord Stream 2 заўсёды аспрэчвалі абвінавачванні і настойвалі на тым, што гэта выключна камерцыйны праект па забеспячэнні Еўропы вялікай колькасцю газу, без геапалітычных чыннікаў.
Але Уладзімір Пуцін гадамі выкарыстоўваў прыродны газ у якасці палітычнай зброі, асабліва супраць Украіны, і «Паўночны паток — 2», падобна, накіраваны на ўзмацненне гэтага трэнду.
Як украінская транзітная лінія, так і беларуска-польскі газаправод, хутчэй за ўсё, будуць менш выкарыстоўвацца для транзіту. Гэта дало б Расіі больш свабоды для агрэсіўных дзеянняў супраць Украіны і Беларусі. Геапалітычны эфект ад запуску газаправода можа быць разбуральны. Відавочным намерам Расіі было сфармаваць саюз з Германіяй і Аўстрыяй (таксама з Нідэрландамі і Бельгіяй) супраць Усходняй і Паўночнай Еўропы.
Кіеў разглядае «Паўночны паток — 2» як «небяспечную геапалітычную зброю», заявіў прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі.
«Гэта відавочна наносіць вялікую шкоду інтарэсам Украіны — і я думаю, што з боку Германіі ёсць вялікая доля крывадушнасці, сцвярджаючы, што яна хоча падтрымаць энергетычную бяспеку Украіны, і ўсё ж гэта абсалютна супярэчыць патрэбам Украіны ў энергетычнай бяспецы», — кажа Зяленскі.
Меркель супакойвае Украіну, яна заявіла, што «газ не павінен выкарыстоўвацца ў якасці геапалітычнай зброі».
Супраць праекту выступаюць таксама Польшча і Славакія, бо транзіт газу для іх з’яўляецца і крыніцай даходу. Хаця «Газпрам» і дасягнуў пагаднення аб працягу транзіту газу праз Украіну як мінімум да 2024 года, што адбудзецца пасля 2024 года — невядома. Меркель паабяцала, што Еўропа зробіць усё магчымае, каб забяспечыць працяг паставак газу праз Украіну.
Ад Германіі патрабавалі адмовіцца ад праекта і пасля атручвання ў 2020 годзе расійскага апазіцыйнага палітыка Аляксея Навальнага.
Крытыкі ПП — 2 мяркуюць, што трубаправод несумяшчальны з еўрапейскімі кліматычнымі мэтамі, павялічвае залежнасць рэгіёну ад расійскага экспарту энерганосьбітаў і падрывае доўгатэрміновыя мэты ЕС у галіне энергетычнай бяспекі і клімату.
Сярод адных з галоўных крытыкаў праекту ў Еўропе — зялёныя партыі. Яны разглядаюць спрэчны праект як палітычны і экалагічны правал Еўропы. На іх думку, ПП — 2 акажа негатыўны ўплыў на намаганні Украіны ў абароне свайго суверэнітэту і яе права выбіраць еўрапейскі шлях. Праект ставіць пад пагрозу энергетычны суверэнітэт Еўропы, заяўляюць зялёныя.
Яны таксама мяркуюць, што трубаправод супярэчыць Еўрапейскай «Зялёнай угодзе». Газ не варта разглядаць як прамежкавы крок на шляху да аднаўляльных крыніц энергіі, мяркуюць яны.
Таксама зялёныя з’яўляюцца аднымі з галоўных прынцыповых крытыкаў расійскага аўтарытарызму, таму яны супраць ПП — 2 і па палітычных меркаваннях. Праект выглядае дзіўна на фоне санкцый ЕС, уведзеных супраць Расіі.
Прагнозы будучага попыту на газ у ЕС моцна адрозніваюцца. Крытыкі ПП — 2 мяркуюць, што прагнозы энергаспажывання, якія нямецкі ўрад выкарыстаў для абгрунтавання неабходнасці «Паўночнага патоку — 2», значна завышаюць попыт на прыродны газ у Германіі і Еўропе.
Крытыкі ПП — 2 таксама звяртаюць увагу, што ён парушае рыначную энергетычную палітыку ЕС, якая патрабуе поўнага падзелу трубаправодаў і здабычы газу. ПП — 2 пад гэты крытэрый не падпадае, паколькі газаправод цалкам належыць Газпраму, вытворцу і пастаўшчыку газу.
Таксама гэты праект крытыкуюць за сур'ёзную карупцыю на вышэйшым узроўні з боку «Газпрама» і Расіі сярод еўрапейскіх эліт. Завяршэнне ПП — 2 яшчэ больш узмоцніць уплыў Крамля сярод нямецкай палітычнай і эканамічнай эліты. Шэраг вядомых былых еўрапейскіх палітыкаў пасля выхаду на пенсію пачалі працаваць у расійскіх дзяржаўных кампаніях, самы вядомы з іх — экс-канцлер Германіі Герхард Шродэр. Гэтыя расійскія кампаніі таксічныя, звязаныя з карупцыйнымі рызыкамі, кажуць крытыкі, таму такія праекты негатыўна ўплываюць на Еўропу.
ПП — 2 негатыўна паўплываў і на еўрапейска-амерыканскія адносіны. ЕС (асабліва Германія) у гэтай сітуацыі выглядае непаслядоўна. У ЗША ёсць адчуванне, што Еўропа не выконвае свае абавязацельствы ў галіне бяспекі. ЕС просіць у ЗША гарантый бяспекі, але пры першай жа магчымасці ўзмацняе ўплыў Расіі ў рэгіёне і падрывае сваю бяспеку.
Дамоўленасць Берліна і Вашынгтона
Адміністрацыі Трампа і Байдэна, большасць саюзнікаў па НАТА і еўрапейскія зялёныя выступалі супраць праекта, але канцлер Ангела Меркель не захацела адмовіцца ад яго.
Хаця чыноўнікі адміністрацыі Байдэна выступалі супраць будаўніцтва трубаправода, яны заявілі, што праект зайшоў занадта далёка, каб спыніць яго завяршэнне.
Фота Надзеі Бужан.
«Паўночны паток завершаны на 99%. Нічога немагчыма сказаць ці зрабіць, каб спыніць яго», — сказаў прэзідэнт ЗША Джо Байдэн. «Але ў мяне, як вы ведаеце, былі вельмі плённыя дыскусіі з Ангелай Меркель, і яна працуе разам з урадам Германіі над абавязацельствам, якое прадугледжвае, што калі Расія сапраўды захоча нашкодзіць Украіне, то яна за гэта адкажа».
Будаўніцтва трубаправода прывяло да напружанасці ў адносінах паміж Германіяй і Злучанымі Штатамі, але Вашынгтон у рэшце рэшт адмовіўся ад санкцый.
Амерыканская адміністрацыя прыйшла да высновы, што санкцыі, раней уведзеныя Трампам, не спыняць будаўніцтва ПП — 2, але падарвуць саюзніцкія адносіны з Германіяй. Наладжванне адносін з адным са сваіх галоўных хаўруснікаў аказалася для ЗША ў прыярытэце.
У канцы мая адміністрацыя Байдэна скасавала санкцыі ЗША ў дачыненні да арганізатараў будаўніцтва трубаправода. Берлін у сваю чаргу таксама пайшоў на пэўныя кампрамісы.
Бакі дамовіліся, што Расія не можа выкарыстоўваць газ у якасці зброі супраць Украіны. Яны будуць рэалізоўваць меры па падтрымцы бяспекі і мадэрнізацыі энергетычнага сектара Украіны, уключаючы інтэграцыю яе электрасеткі ў еўрапейскую сістэму.
Калі Расія паспрабуе выкарыстоўваць энергію ў якасці эканамічнай зброі або здзейсніць агрэсію супраць Украіны, Германія ўвядзе санкцыі для абмежавання расійскага экспарту энерганосьбітаў.
ЗША і Германія таксама інвестуюць не менш за 1 мільярд даляраў у так званы «зялёны фонд», каб дапамагчы Украіне перайсці на аднаўляльныя крыніцы энергіі.
Газпрам стварыў штучны дэфіцыт?
Падчас цяперашняга энергетычнага крызісу ў Еўропе падліць алею ў агонь магла і Расія, якая спецыяльна не хоча пагасіць дэфіцыт газу ў Еўропе, каб стымуляваць еўрапейцаў хутчэй запусціць у эксплуатацыю «Паўночны паток — 2».
Але цалкам магчыма, што вольнага газу ў расійскага газавага манапаліста сапраўды няма. Да таго ж расійская газавая кампанія сама пацярпела ад пажару, які здарыўся на перапрацоўчым заводзе ў Сібіры. «Газпрам» забраніраваў на кастрычнік толькі траціну наяўных транспартных магутнасцяў па сваім трубаправодзе «Ямал» і ніякіх дадатковых паставак па ўкраінскім трубаправодзе.
Заканадаўцы ЕС заклікалі Еўрапейскую камісію расследаваць, ці не былі паводзіны кампаніі накіраваны на маніпуляцыю рынкам, і ці не з’яўляецца гэта ціскам на рэгулюючыя органы, каб яны хутчэй ухвалілі запуск «Паўночнага патоку — 2».
Фармальна Расія нічога не парушала, «Газпрам» працягвае выконваць свае абавязкі па доўгатэрміновых кантрактах. Але агулам цяперашняя сітуацыя выгадная Расіі, нават калі яна яе і не справакавала спецыяльна.
Хуткі запуск газаправода «Паўночнага патоку — 2» можа дапамагчы знізіць рэкордна высокія цэны на газ у Еўропе, заявіў журналістам прэс-сакратар Крамля Дзмітрый Пяскоў.
Пытанне «Паўночнага патоку — 2» у нямецкіх выбарах
Нядаўна ў Германіі адбыліся парламенцкія выбары, на якіх зялёныя дамагліся выдатных вынікаў. Яны, магчыма, будуць іграць важную ролю ў новым урадзе. Адным з прынцыповых пытанняў для іх быў ПП — 2. Яны доўгі час выступалі супраць яго, і, здаецца, не збіраюцца змякчаць сваю пазіцыю па гэтым пытанні.
Аналена Бербак.
Калі кіраўніца зялёных Аналена Бербак стане міністрам замежных спраў Германіі (пра гэта пісала нямецкая прэса), гэта значна ўскладніць адносіны паміж Расіяй і Германіяй у энергетычных пытаннях.
Нават з улікам цікавасці Еўропы да расійскага газу вынікі выбараў у Германіі з’яўляюцца рэальнай пагрозай для ПП — 2.
Спадарыня Бербак шмат разоў казала, што будзе выступаць супраць праекта нават пасля таго, як ён будзе завершаны.
Таму для Расіі было б надзейней, калі б кааліцыю сфармавалі сацыял-дэмакраты і ХДС / ХСС, без зялёных і лібералаў. У гэтым выпадку Расіі будзе прасцей завяршыць усе неабходныя працэдуры па сертыфікацыі «Паўночнага патоку — 2».
Ці сапраўды Германія так залежыць ад расійскага газу?
Залежнасць Германіі ад расійскага газу часта моцна перабольшваецца. Германія імпартуе амаль увесь спажываны ёю газ, прычым траціна яго паступае з Расіі, але Нарвегія і Нідэрланды пастаўляюць прыкладна такую самую колькасць. Усходняя Еўропа значна больш залежыць ад расійскага газу, і на яе прыпадае 39% усяго імпарту газу ў ЕС.
Заходняя Еўропа таксама атрымлівае газ з такіх краін як Нарвегія, Катар, афрыканскія краіны і Трынідад. Такія краіны як Польшча, Літва і Харватыя пабудавалі аб'екты для імпарту звадкаванага газу, каб дыверсіфікаваць свае крыніцы паставак. Еўрапейскі Саюз агулам зніжае ролю газу ў сваім энергаспажыванні, паколькі хутка расце доля чыстай энергіі.
