«Сямігадовы сын заявіў, што будзе ратаваць з РУУС». Гутарка з сябрам Каардынацыйнай рады, культуролагам Аксанай Зарэцкай
Сябра асноўнага складу Каардынацыйнай рады, культуролаг і эксперт па этыкеце Аксана Зарэцкая за апошні месяц перажыла ператрус і затрыманне на прэм’еры спектакля з яе ўдзелам «Белы трусік, чырвоны трусік». Цяпер Аксана і яшчэ трое сябровак знаходзяцца ў чаканні суда нібыта за супраціў міліцыянерам. Яшчэ пяць гледачоў паказу, які так і не прайшоў, адбываюць 15-сутачны арышт.
Пагутарылі з Аксанай пра прычыны такой нездаровай цікаўнасці сілавікоў да тэатральнага мастацтва і паспрабавалі напісаць рэцэнзію на спектакль, у якім сёння задзейнічаныя ўсе беларусы.
Аксана Зарэцкая
— Ці вядома ўжо, калі пройдзе суд па вашай справе?
— Наконт майго суда інфармацыі ніякай няма, я правяраю паштовую скрыню кожны дзень. Суда чакаю я і яшчэ тры маці — нас адпусцілі, таму што ў нас непаўналетнія дзеці.
А пяцёра маіх сяброў адбываюць 15 сутак, сярод якiх Алія Саед, Мікіта Раманкін, Святлана Мешчанінава i Цімур Газізаў. На ўсіх іх склалі пратаколы за нібыта непадпарадкаванне супрацоўнікам міліцыі, хаця гэта адукаваныя і выключна выхаваныя людзі. Безумоўна, я адчуваю віну за тое, што яны цяпер за кратамі толькі таму, што як мае сябры прыйшлі на прыватны анлайн-паказ спектакля з маім удзелам.
Мне кажуць, што маёй віны тут няма. Але гэта былі мае госці, і я лiчу, што па ўсiх законах прыстойнасцi i чалавечнасцi я адказная за тое, што з iмi адбылося.
Цяпер мая задача — максімальна падтрымаць іх, дапамагчы, наколькі гэта магчыма ўвогуле. І 1 ліпеня сустрэць на волі, абняць, прапанаваць рэабілітацыю, якая будзе магчыма. Даць зразумець, што мы ўвесь час тут думалі пра іх i перажывалi.
— Арганiзатарам тэатральнай пастаноўкі «Белы трусік, Чырвоны трусік» не ўдалося паказаць яе ў Мiнску каля дзесяці разоў. Вы самі сабе як тлумачыце такую цікаўнасць менавіта да гэтага спектакля?
— Беларусь стала 50-й краінай свету, дзе павiнны былi паказаць публiцы гэты твор іранскага драматурга Насіма Салейманпура. Ëн якасны, правераны часам, аматарамі тэатра і вядомымі акцёрамі. Я магу толькі здагадвацца, у чым прычына. Магчыма, у назве, у гэтым спалучэнні белага і чырвонага побач, якое трыгернула, хаця гэта і не мае ніякага дачынення да Беларусі. Гэта проста колеры і трусы.
Я, вядома, не магла сабе ўявіць, што нават не на пастаноўку, а проста на анлайн-паказ для сяброў у закрытай зале могуць уварвацца людзi ў масках. Гэта была прыватная вечарына, маё асабістае свята з самымі блізкімі. Як сабрацца і паглядзець разам фільм.
У Цэнтральным РУУС я прасіла патлумачыць, чаму нас затрымалі. Мне адказвалі пытаннем на пытанне: «Дык а што вы нарабілі?» Пасля казалі, што ўсе прэтэнзіі — да тых, хто нас затрымліваў. Але справа ў тым, што ўсе, у каго я запытвалася аб прычынах нашага затрымання, кiвалi галавой на іншых i адказвалi мне, што яны «проста робяць сваю працу i нiчога iншага не ведаюць i ведаць не хочуць».
— Пасля ператрусу ў вас дома супрацоўнікі ГУБАЗіКа, па вашых словах, папрасілі вас быць «больш асцярожнай», вы сталі?
— Я, вядома, не жалезная. У мяне ёсць дзеці, бацькі, блізкія. На сёння я перш за ўсё думаю, як дзейнічаць, каб не нашкодзіць ім. Але тыя ж супрацоўнікі ГУБАЗіКа казалі, што нібыта эксперты глядзелі мае выказванні ў інтэрнэце і нічога экстрэмісцкага не знайшлі. У рамках маіх культурных каштоўнасцяў, выхавання я ніколі не дазваляла сабе нейкія агрэсіўныя выказванні, заклікі да класавай варажнечы (гэтаму ўвогуле не месца ў цывілізаваным грамадстве). Я за спакойны дыялог з тымі, з кім ён магчымы. Так што і не скажу, што мая лінія паводзінаў змянілася: я не забараняю сабе нешта пісаць ці казаць, таму што мне вынеслі такое вось папярэджанне.
Што дакладна прыйдзецца скарэктаваць, дык гэта маю адукацыйную дзейнасць у Беларусі, курсы у маёй Школе этыкету i культуры.
Хутчэй за ўсё, мае прыватныя ўрокі ў Мінску ды агулам на тэрыторыі краіны прыпыняцца, я не буду нейкі час запрашаць людзей на афлайн-мерапрыемствы, бо, на жаль, не магу гарантаваць сваім вучням, што ў пэўны момант да нас не завітаюць па невядомай прычыне і людзі не апынуцца ў турме.
Але застаецца опцыя з анлайн-фарматам i карпаратыўнай адукацыяй, тым больш я ведаю ангельскую і французскую мовы — магу працаваць на міжнародным узроўні. Трэба працягваць зарабляць на жыццё прафесіяй, тым, што атрымліваецца лепш за ўсё.
— Нягледзячы на вашу актыўную пазiцыю сёння, вам дагэтуль згадваюць ухвалу Лукашэнкі на перадачы ў Марата Маркава літаральна ў 2019 годзе. Вас гэта чапляе?
— Тое відэа вісіць нават на маім ютуб-канале, я яго не выдаляю і не раблю выгляд, што таго нiколi не было. Гэтыя словы былi сказаныя ў абставінах, у якіх я знаходзілася на той момант. Варта разумець: калі вы трапляеце на перадачу да Марата Маркава, папярэдне з вамі гутараць і кажуць, што ёсць словы, якiя трэба агучыць. Гэта не выглядае як каманда ці пратакол, пад якім вы падпісваецеся. Проста калі вы там, ёсць пэўныя дзеянні, якія варта зрабіць. Мне здаецца, што я знайшла фармулёўку — «Лукашэнка — добры палітык», — якая мае максiмальна агульнае значэнне. Кожны разумее яе так, як яму выгадна. I як вы сёння назiраеце, гэта самае простае з таго, што могуць патрабаваць сказаць у эфіры беларускага тэлебачання.
Я не адмаўляю і таго, што з 2007 года была замужам за беларускім дыпламатам і прадстаўляла і яго, і нашу краіну ў міжнароднай супольнасці. У сувязі з гэтым мне прыходзілася шмат гадоў карэктаваць свае выказванні ў публiчнай прасторы. Але ў 2018 годзе я атрымала магчымасць выказвацца свабодна: якраз калі я перастала быць часткай афіцыйнай дыпламатычнай супольнасці.
Усе гэтыя гады мая пазіцыя была i засталася нязменнай: беларусы вартыя быць часткай еўрапейскай супольнасцi i жыць не горш за швейцарцаў. А ў 2020 годзе на гарызонце з’явіўся «кандыдат надзеі» — Віктар Бабарыка. Яго пасыл адпавядаў маім каштоўнасцям, і я актыўна ўключылася ў вялікі рух, які лічыла і лічу важнай падзеяй у гісторыі краіны.
Дарэчы, я дагэтуль падтрымліваю адносіны са многімі беларускімі дыпламатамі, і, паверце мне, сярод іх, можа, толькі адзін чалавек падтрымлівае Лукашэнку. Але яны таксама пакуль не могуць казаць пра гэта адкрыта.
— Што вы сёння робіце ў межах Каардынацыйнай рады?
— Усе мы разумеем, што любыя актыўныя палiтычныя дзеянні i словы чальцоў КР, што знаходзяцца ў Беларусі, небяспечныя наступствамі для іх здароўя і здароўя іх блізкіх. Рада стваралася як орган для дыялогу, перамоўная пляцоўка, а не рэвалюцыйнае фармаванне. Туды ўваходзяць у вышэйшай ступені інтэлігентныя людзі.
Ідэя перамен жывая, пакуль у яе вераць. Але чакаць ад мяне, што я дам рэцэпт канкрэтных дзеянняў, не варта. Нiхто не мае чароўных лекаў i нiхто не ведае магутнай замовы, пасля якiх усё б стала добра i ўсе зажылi шчаслiва. Нiхто не ведае дакладна, як цяпер дзейнічаць у імя хуткага i гарантаванага вынiку. Я лiчу, што рэцэпта не iснуе нi па гэты, нi па iншы бок. Думаеце, чыноўнікі цi сiлавiкi ведаюць, як запужаць і «супакоіць» мільёны людзей?
Я заўсёды згадваю выказванне Стывена Хокінга, чалавека, які быў паралізаваны большую частку жыцця: «Пакуль ёсць жыццё, ёсць надзея». Апускаць рукі ў сітуацыі, калі ты на свабодзе, здаровы, жывы, — гэта здрада чалавецтву, тым, хто пацярпеў і знаходзіцца сапраўды ў складанай сітуацыі. Максім Знак нядаўна напісаў 4-тысячны ліст. Я адкрываю скрыню і бачу там прывiтаннi ад яго. Як я магу аддавацца роспачы, кідацца ў паніцы за мяжу, калі бачу перад сабой прыклад незламанага абставінамі чалавека?
У сённяшняй сітуацыі важна захаваць халодную галаву, здольнасць думаць, разважаць. Другая важная рэч, якую мы павінны захоўваць, — чалавечнасць. Важна быць добрымі адно да аднаго, салідарнымі. Важна працягваць займацца творчасцю і сваімі справамі. Гэта складана, але архіважна. Гэта працягвае рабіць нас людзьмі: як толькі мы заб’ёмся пад ложак, пачнём крычаць «усё прапала», усё сапраўды знікне.
— Як культуролаг, шукаеце нейкія паралелі таму, што адбываецца? Ці беларускія падзеі ўнікальныя?
— Нішто не новае пад месяцам, як кажуць. Але я не схільная праводзіць татальнае калькаванне, бо гэта вядзе да ўбоства думкі: нібыта вось тады гэта падзейнічала, падзейнічае і цяпер.
Мы з сямігадовым сынам — ён вельмі цікавіцца гісторыяй ХХ стагоддзя — нядаўна паглядзелі «Намедні» Леаніда Парфёнава пра 1921 год. І вось распавядаюць там пра ціск на людзей, арышты, і сын адразу пачаў праводзіць паралелі з сённяшнімі падзеямі, задаваць шмат пытанняў. Як ён да гэтага прыйшоў, я не ведаю.
Дома я палітыку і навіны стараюся з дзецьмі не абмяркоўваць, нічым іх не пужаць. Але пасля апошняга затрымання ён са старэйшай дачкой прыехаў па мяне ў Цэнтральнае РУУС. Сын заявіў, што будзе ратаваць маці. У яго ў галаве не ўкладвалася, чаму мяне і маіх сяброў увогуле затрымалі. Яны ж, кажа, не бандыты.
Калi параўноўваць падзеi мінулага i сённяшнiя днi, то варта трымаць у галаве, што нi 1937, нi 1905, нi іншыя гады не падобныя на наш час нi абставiнамі, нi людзьмі. У любым разе сёння мы жывём у інфармацыйным грамадстве, і гэта вялікае адрозненне. Нельга цалкам схаваць скандалы і беззаконне: пра тое, што адбылося, хутка даведваюцца не толькі ўнутры краіны, але і далёка за межамі.
І тое, што цяпер адбываецца ў сусветным міжнародным полі ў адносінах да Беларусі, — не вынік нейкай замежнай прапаганды, гэта вынiк таго, што здарылася ў краіне. Сама ўлада ўчыняе дзеянні, якія вядуць да такой рэакцыі.
— У культурным плане ў нас цяпер дэградацыя ці ўсё ж назапашванне новага досведу і адпаведнае сталенне?
— Я ўвогуле не люблю паняткі дэградацыі і гніення. У глабальным культурным маштабе гэта натуральны гістарычны працэс, на мой погляд, падчас якога нам «пашанцавала» жыць. Умець вынесці з гэтых складаных урокаў правільныя веды і ўменні — вялікая здольнасць.
Тое, што беларусы мяняюцца пад уплывам абставінаў, відавочна ўсім. Тое, што гэта не пройдзе бясследна для беларускай нацыі і культуры, — таксама. Тое, што гэта зробіць нас мацнейшымі — я таксама ў гэтым упэўненая. Калі гэта скончыцца і ўсё будзе добра? Скажу непапулярную рэч: само сабой яно ніколі не скончыцца і само сабой добра не будзе. Усё, што ідзе ў лепшы ці горшы бок, — гэта вынік дзейнасці чалавека. Што мы можам рабіць, калі няма магчымасці прадпрымаць актыўныя дзеянні? Ëсць вялікае поле творчасці, суперажывання, падтрымкі — гэта ў нас забраць немагчыма. І самы пакорлівы раб — той, які страціў надзею i розум.
У 1922 годзе у Савецкiм Саюзе адбылася высылка iнтэлiгенцыі з краiны. У гiсторыю гэтыя падзеi ўвайшлi пад назвай «філасофскія параходы». На параходы і цягнiкi саджалі філосафаў, паэтаў, пісьменнікаў, мастакоў — творчую iншадумную інтэлігенцыю, пра якую Троцкі сказаў: «Расстраляць іх не было за што, але цярпець было немагчыма».
Жаданне прыбраць людзей, нязгодных з табой, рознымі спосабамі для чалавека, які хоча безадгаворачна валадарыць у межах пэўнай прасторы, цалкам упісваецца ў чалавечую псіхіку. Але калі мы самі збіраем чамадан і сыходзім, калі сядаем на філасофскі параход і адплываем, упадаем у роспач і забіваемся ў кут, мы робім менавіта тое, чаго ад нас хочуць тыя, хто прэтэндуе на адзiна магчымае меркаванне.
— Для вас беларусы сталі больш неверагоднымі?
— У беларусаў была і ёсць праблема: чакаць свайго ўхвалення ў чужых вачах. Таму мы любім, каб нас заўважылі недзе ў Еўропе ці шукаем беларускія карані ў нейкіх замежных зорак. Але паглядзіце, колькі ў нас жыве таленавітых музыкаў, пісьменнікаў, спевакоў, рэжысёраў, людзей іншых прафесій. Яны ёсць і былі, проста ў нейкі момант мы заўважылі іх побач.
У велічы, прыгажосці і глыбіні гэтай культуры я не сумнявалася ніколі. І падзеі 2020 года не змянілі майго меркавання пра маю краіну кардынальна. Я ведала заўсёды, што беларусы выдатныя. 2020 год проста дазволіў праявіцца дадатковым рэчам, дзякуючы такім абставінам.
Мы не сталі выпадкова неймавернымі, мы заўсёды былі беларусамі. Выснова ў тым, што трэба працягваць ствараць абставіны, у якіх асоба і культура, нашы найлепшыя рысы будуць сябе актыўна праяўляць. Гэта павінна стаць звышзадачай для людзей, якія маюць уплыў і вагу.
— Вы згадвалі, што супрацоўнікіГУБАЗіКа задавалі вам пытанне: «Чаго вам не хапае?» Вы адказалі, што класічнай музыкі. Што вы агулам мелі на ўвазе пад гэтым адказам?
— Гэты адказ досыць вычарпальны, калі мы паглядзім на шэраг канатацый, што ён выклікае. Класічная музыка — гэта прыхільнасць класічным узорам, высокі ўзровень культуры, добры густ.
Калі я кажу, што мне не хапае класічнай музыкі ў краіне, я кажу пра моцны базіс, які чалавек убірае ў сябе з нараджэння. Калі не канкрэтная ВНУ ці школа і нават сям’я выхоўвае густ, а калі паветра ў краіне настолькі насычанае культурна, што гэта нельга не ўспрымаць.
— Ваша затрыманне на прыватным паказе вы назвалі дрэннай тэатральнай пастаноўкай з бедным рэквізітам і непрапісанымі дыялогамі міліцыянераў. А што наконт агульнага беларускага спектакля? Ці чакае нас трагічная развязка ці магчымыя пазітыўныя сцэны — умоўна кажучы, хаця б пачынаюць адпускаць палітзняволеных?
— Незвычайны фармат спектакля «Белы трусік, Чырвоны трусік» заўсёды прадугледжваў нешта непрагназаванае з боку гледача, акцёра ці саміх абставінаў. Гэтая п’еса так і пісалася драматургам. Тое, што адбылося ў Беларусі, стала часткай гісторыі гэтага спектакля, культурным феноменам. І гэта не мая асабістая інтэрпрэтацыя ці спроба змякчыць сітуацыю. Людзі, якія сядзяць цяпер на Акрэсціна, — частка гэтага культурнага феномена, гэта факт.
Шэкспір не проста так пісаў, што ўвесь свет — тэатр, а мы ў ім акцёры. Гэта не метафара. Мы ўсе сапраўды граем свае ролі. І ёсць рэжысёры, якія займаюцца пастаноўкай тых ці іншых сцэн. Тое, што адбывалася ў Цэнтральным РУУСе 16 чэрвеня, — таксама была сцэна з рэжысёрам, хаця мы не ведаем яго імя. Быў момант, калі я выпадкова пачула, як адзін з міліцыянераў кансультаваўся па тэлефоне з кімсьці наконт таго, што з намі рабіць.
Якім бы ні быў фінал у беларускай драмы (а гэта, безумоўна, драма), фінал будзе. Я вельмі люблю класічную музыку, і калі мне цяжка, пераслухваю некалькі рэчаў, якія ўсяляюць у мяне веру, хоць я і атэістка. У прыватнасці, арыю Casta Diva з оперы «Норма» — яна для мяне замест малітвы. Калі я хачу ўзмацнiць сваю веру i надзею, слухаю «Хор габрэяў» з оперы «Набука». А калі думаю пра фінал i што некалi ўсе гэта скончыцца, то ўключаю канцоўку другой сімфоніі Малера. І вам рэкамендую.
